Fundacja Otwarty Dialog miała ogromny zaszczyt przyczynić się do powstania raportu Specjalnego Sprawozdawcy ONZ ds. niezależności sędziów i prawników, który zaprezentowano podczas 21. sesji Rady Praw Człowieka w ramach punktu 3.
W swoim raporcie Specjalny Sprawozdawca koncentruje się na korzystaniu z prawa do wolności wypowiedzi, zrzeszania się i pokojowych zgromadzeń przez sędziów i prokuratorów – zarówno w Internecie, jak i poza nim. W raporcie udokumentowano różne formy ingerencji w proces korzystania przez sędziów i prokuratorów z ich podstawowych wolności. Jak podkreślono: „Nie wszystkie środki dyscyplinarne stosowane wobec sędziów i prokuratorów w tych sprawach można uznać za konieczne w społeczeństwie demokratycznym w celu utrzymania zaufania publicznego w stosunku do wymiaru sprawiedliwości lub prokuratury. W niektórych przypadkach sankcje te wydają się mieć na celu ukaranie poszczególnych sędziów lub prokuratorów za wyrażone opinie lub działania podjęte w ramach wykonywania przez nich swoich obowiązków”.
Fundacja Otwarty Dialog przedstawiła uwagi dotyczące w szczególności spraw Polski i Mołdawii – krajów, w których próby objęcia sądów kontrolą polityczną (lub utrzymania takiej kontroli) podejmowane przez rządy poważnie podważyły zasadę rozdziału władzy i osłabiły praworządność.
Poniżej zamieszczamy kilka istotnych punktów raportu oraz wykaz zaleceń Specjalnego Sprawozdawcy:
IV Wolność wypowiedzi
55. Oświadczenia poszczególnych państw przekazane Specjalnemu Sprawozdawcy zawierają ograniczone informacje na temat przypadków, w których sędziowie i prokuratorzy zostali poddani postępowaniu sądowemu lub dyscyplinarnemu w związku z korzystaniem przez nich z prawa do wolności wypowiedzi. Z drugiej strony, od organizacji społeczeństwa obywatelskiego otrzymano 40 zgłoszeń, które dotyczyły spraw z Bułgarii, Egiptu, Maroka, Filipin, Polski i Mołdawii.
VI Prawa polityczne
75. W niektórych zgłoszeniach respondenci podali konkretne przykłady postępowań dyscyplinarnych przeciwko sędziom, wytaczanych za ich poglądy i opinie wyrażone w sprawach o charakterze politycznym. Helsińska Fundacja Praw Człowieka i Fundacja Otwarty Dialog odniosły się do kilku przypadków, w których sędziowie i prokuratorzy wyrażający krytyczne opinie na temat reformy sądownictwa w Polsce lub sytuacji sądownictwa w Mołdawii zostali poddani postępowaniu dyscyplinarnemu.
VIII Wnioski
89. W niniejszym raporcie Specjalny Sprawozdawca wykazuje, że sędziowie i prokuratorzy, jako urzędnicy publiczni, mają szczególny zakres odpowiedzialności i obowiązków, które uzasadniają wprowadzenie szczególnych ograniczeń ich podstawowych wolności. Takie ograniczenia są jednak uzasadnione tylko wtedy, gdy są przewidziane przez prawo i gdy są niezbędne w demokratycznym społeczeństwie do osiągnięcia słusznego celu, takiego jak ochrona niezależności, bezstronności i autorytetu ich instytucji.
90. Mogą zaistnieć sytuacje, w których sędzia, jako członek społeczeństwa, uzna, że ma moralny obowiązek wyrazić swoje zdanie. Orzecznictwo sądów regionalnych wykazało, że w sytuacjach, w których następuje załamanie porządku konstytucyjnego, sędziowie mogą nawet mieć obowiązek wypowiadać się na rzecz przywrócenia demokracji i rządów prawa.
IX Zalecenia
Opracowanie i wdrożenie norm krajowych
93. Krajowe ustawodawstwo dotyczące organizacji i funkcjonowania sądownictwa i prokuratury powinno zawierać szczegółowe przepisy uznające, że sędziowie i prokuratorzy są uprawnieni do korzystania z prawa do wolności wypowiedzi, przekonań, zrzeszania się i zgromadzeń, a także z praw politycznych, na równych zasadach z innymi, a korzystanie z tych praw może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które wydają się być niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w celu utrzymania autorytetu sądownictwa lub prokuratury, jak również niezależności i bezstronności poszczególnych sędziów i prokuratorów.
94. Stowarzyszenia zawodowe sędziów i prokuratorów powinny uwzględnić szczegółowe przepisy w kodeksach postępowania, jeśli takowe istnieją, lub w inny sposób opracować szczegółowe wytyczne dotyczące korzystania z podstawowych wolności przez sędziów i prokuratorów. Tego typu normy powinny służyć jako standardy samoregulacyjne, które będą pomagać sędziom i prokuratorom w podejmowaniu własnych decyzji dotyczących sposobu korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności z poszanowaniem ich urzędu oraz zachowaniem niezawisłości i bezstronności sądownictwa lub prokuratury. W związku z tym zasady te odrębne od przepisów dyscyplinarnych mających zastosowanie do sędziów i prokuratorów, tj. nieprzestrzeganie tych zasad nie powinno automatycznie stanowić naruszenia dyscyplinarnego.
95. Zdaniem Specjalnego Sprawozdawcy sędziowie i prokuratorzy są w stanie sami najlepiej określić zakres i treść norm prawnych i etycznych dotyczących korzystania z ich podstawowych wolności i praw politycznych. W związku z tym krajowe ustawodawstwo i standardy etyczne powinny być opracowywane w drodze otwartego i przejrzystego procesu z udziałem sędziów, prokuratorów i ich organizacji przedstawicielskich. Przy opracowywaniu i wdrażaniu takich zasad należy wziąć pod uwagę istniejące normy międzynarodowe odnoszące się do korzystania z podstawowych wolności oraz orzecznictwa regionalnych sądów ds. praw człowieka i mechanizmów praw człowieka.
96. Sędziowie i prokuratorzy powinni zostać odpowiednio przeszkoleni w zakresie zasad etycznych związanych z korzystaniem z ich podstawowych wolności, zarówno w odniesieniu do ich zawodu, jak i działalności zewnętrznej. Takie szkolenie powinno obejmować w szczególności praktyczne wskazówki dotyczące korzystania z mediów społecznościowych.
97. Specjalny Sprawozdawca zachęca stowarzyszenia zawodowe sędziów i prokuratorów do tworzenia organów konsultacyjnych i doradczych, które będą doradzać sędziom i prokuratorom w przypadku braku pewności co do tego, czy dana działalność w sferze prywatnej jest zgodna z ich obowiązkami i zakresem odpowiedzialności w charakterze urzędników służby cywilnej. Takie organy doradcze powinny być niezależne od organów odpowiedzialnych za nakładanie sankcji dyscyplinarnych.
98. Wszelkie zarzuty lub skargi przeciwko sędziom lub prokuratorom dotyczące korzystania z ich podstawowych wolności powinny być wnoszone do niezależnego organu, takiego jak rada sądownictwa, rada prokuratory lub sąd. Postępowanie dyscyplinarne powinno być prowadzone zgodnie z prawem, kodeksem postępowania zawodowego oraz innymi przyjętymi standardami i zasadami etyki.
99. Odwołanie ze stanowiska powinno następować wyłącznie w przypadku najpoważniejszych wykroczeń, jak przewidziano w kodeksie postępowania zawodowego, i to dopiero po przeprowadzeniu sprawiedliwego procesu, w ramach którego oskarżony otrzyma wszelkie należne gwarancje.
100. Decyzje w postępowaniu dyscyplinarnym powinny podlegać niezależnej weryfikacji.
Wolność wypowiedzi
101. W przypadku korzystania z wolności wypowiedzi sędziowie i prokuratorzy powinni pamiętać o swoich obowiązkach i zakresie odpowiedzialności w charakterze urzędników służby cywilnej oraz powinni zachować powściągliwość w wyrażaniu swoich poglądów i opinii w każdych okolicznościach, w których w oczach rozsądnego obserwatora ich oświadczenie mogłoby obiektywnie zagrozić ich urzędowi lub ich niezależności lub bezstronności.
102. Co do zasady, sędziowie i prokuratorzy nie powinni angażować się w kontrowersyjne sprawy publiczne. W ograniczonych okolicznościach mogą jednak wyrażać swoje poglądy i opinie na tematy drażliwe politycznie, na przykład podczas uczestnictwa w debatach publicznych dotyczących ustawodawstwa i polityki, które mogą mieć wpływ na sądownictwo lub prokuraturę. W sytuacjach, w których zagrożone są demokracja i praworządność, sędziowie mają obowiązek wypowiadać się w obronie porządku konstytucyjnego i przywrócenia demokracji.
103. Sędziowie i prokuratorzy powinni zachować ostrożność w relacjach z prasą. Powinni zawsze powstrzymywać się od komentarzy dotyczących spraw, którymi się zajmują, a także unikać wszelkich nieuzasadnionych uwag, które mogłyby podważyć ich bezstronność.
104. Sędziowie i prokuratorzy powinni zachować ostrożność w czasie korzystania z mediów społecznościowych. Publikując treści w tego typu mediach powinni wziąć pod uwagę fakt, że wszystko, co publikują, staje się trwałe, nawet po usunięciu, i może być swobodnie interpretowane lub nawet wyjmowane z kontekstu. Publikując anonimowe komentarze w Internecie, sędziowie powinni zawsze mieć na uwadze to, iż istnieją różne sposoby identyfikacji osoby, która zamieściła dany komentarz.
105. Wszelkie informacje osobiste lub fotografie udostępniane w mediach społecznościowych powinny być skromne i przyzwoite. Sędziowie i prokuratorzy powinni zawsze powstrzymywać się od stronniczych komentarzy politycznych i zamieszczania jakichkolwiek treści, które mogłoby stać w sprzeczności z godnością ich urzędu lub w inny sposób wpływać na sądownictwo lub prokuraturę jako instytucję.
106. Sędziowie i prokuratorzy mogą korzystać z serwisu Twitter, jednak, z uwagi na fakt, iż konto w tym serwisie pozwala na ich identyfikację jako sędziów lub prokuratorów, powinni korzystać z niego wyłącznie w celach informacyjnych i edukacyjnych oraz do działań związanych z ich pracą.
Wolność zgromadzeń i zrzeszania się
107. Sędziowie i prokuratorzy mają prawo do swobodnych pokojowych zgromadzeń. Korzystając z tego prawa, powinni jednak mieć na uwadze swoje obowiązki i odpowiedzialność w charakterze urzędników służby cywilnej oraz powinni zachowywać powściągliwość w każdym przypadku, gdy ich udział w pokojowej demonstracji mógłby zostać uznany za niezgodny z autorytetem ich instytucji lub z ich obowiązkiem działania w sposób bezstronny i niezależny oraz bycia postrzeganymi jako działający w taki sposób.
108. Sędziowie i prokuratorzy mają prawo do powoływania organizacji zawodowych i dołączania do nich w celu ochrony swoich interesów zawodowych. Mogą też być członkami innych organizacji, pod warunkiem, że ich członkostwo w nich nie narusza godności ich urzędu ani ich niezależności i bezstronności.
Prawa polityczne
109. Specjalny Sprawozdawca przyznaje, że nie istnieje ogólny międzynarodowy konsensus co do tego, czy sędziowie i, w mniejszym stopniu, prokuratorzy powinni mieć swobodę uczestniczenia w polityce, czy też nie.
110. Jako obywatele, sędziowie i prokuratorzy mają prawo do korzystania ze swoich praw politycznych na równych zasadach z innymi obywatelami. Sędziowie i prokuratorzy powinni jednak wykazać się powściągliwością w prowadzeniu publicznej działalności politycznej celem zachowania niezależności sądownictwa i podziału władzy.
111. Nawet w przypadkach, w których członkostwo w partii politycznej lub udział w debacie publicznej nie jest wyraźnie zakazany, sędziowie i prokuratorzy powinni powstrzymywać się od wszelkiej działalności politycznej, która mogłaby zagrażać ich niezależności lub byciu postrzeganymi jako osoby bezstronne.
112. W odniesieniu do bezpośredniego zaangażowania w politykę Specjalny Sprawozdawca jest zdania, że sędziowie i prokuratorzy powinni unikać wszelkiej stronniczej działalności politycznej, która mogłaby podważyć ich bezstronność lub być niezgodna z zasadą podziału władzy.