W dniach 23-30 kwietnia 2012 r. odbyła się wizyta członków Misji Obserwacyjnej ds. przestrzegania praw człowieka w Republice Kazachstanu w związku z wydarzeniami z dnia 16 grudnia 2011 r. w mieście Zhanaozen oraz ich następstwami. Misja została zorganizowana przy wsparciu Fundacji Otwarty Dialog (Lublin, Polska). W skład Misji weszli ukraińscy działacze praw człowieka i dziennikarze, m.in. Konstantin Reutskiy, Tatiana Pechonchik, Andrey Chernousov, Yelena Aschenko i Vladimir Nestorak. Na czele Misji stanął wiodący ekspert Centrum Wolności Obywatelskich – Nazariy Boyarskiy.
Członkowie Misji odwiedzili miasta Ałmaty, Aktau i Zhanaozen. Celem Misji była ocena sytuacji odnośnie przestrzegania takich podstawowych praw człowieka, jak wolność pokojowych zgromadzeń, wolność słowa, wolność zrzeszania się i prawo do rzetelnego procesu sądowego. Według członków Misji, właśnie prawa te są kluczowe w kontekście wydarzeń z 16 grudnia 2011 roku.
Głównym źródłem informacji dla uczestników Misji były bezpośrednie obserwacje w trakcie wizyty: uczestnictwo w rozprawach sądowych, śledzenie przebiegu pokojowych zgromadzeń, uzyskiwanie informacji od przedstawicieli władz publicznych oraz działaczy społecznych, wywiady z ofiarami wydarzeń z 16 grudnia, 2011 r. oraz krewnymi oskarżonych pracowników naftowych, badanie opinii publicznej w Ałmaty, Aktau i Zhanaozen. W wyniku przetworzenia otrzymanych informacji zostało przygotowane sprawozdanie z wyników pracy Misji Obserwacyjnej ds. obserwacji przestrzegania praw człowieka w Kazachstanie.
Przy ocenie wydarzeń z 16 grudnia 2011 r. w Zhanaozen oraz procesów sądowych w związku z nimi, niepokój członków Misji wywołują następujące fakty:
- niechęć do przekazywania informacji członkom Misji przez Akimat miasta Zhanaozen oraz miejscową policję;
- zastraszenie mieszkańców Zhanaozenu w związku z wydarzeniami z 16 grudnia 2011 r., ich niechęć do opowiadania o tych wydarzeniach członkom Misji ze względu na obawę przed prześladowaniami ze strony organów władzy;
- intensywność prowadzonego procesu sądowego pracowników naftowych (posiedzenia sądu trwają po 7-8 godzin z przerwą na obiad w każdym dniu roboczym, w związku z czym sami oskarżeni i ich obrońcy nie mieli wystarczająco dużo czasu na przygotowanie linii obrony, zważywszy, że akta sprawy zawierają ponad 100 tomów);
- nierozpatrzenie oświadczeń oskarżonych o stosowaniu wobec nich tortur i okrutnego traktowania, a także nacisku psychologicznego i fizycznego (w tym pobić, podduszeń oraz gróźb zgwałcenia lub skrzywdzenia członków rodziny). Dane te wymagają starannego dodatkowego przeanalizowania przez niezależne agencje państwowe, ponieważ możliwość, że były stosowane tortury i okrutne traktowanie oskarżonych podczas postępowania przygotowawczego poddaje w wątpliwość uczciwość całego procesu;
- odmowa sędziego Aralbaya Ibragimuly Nagashybaeva uwzględnienia wniosku o zmianę środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania wobec pozwanego Esengeldy Abdrakhmanova w związku z rozpoznaniem gruźlicy (odmowa została umotywowana tym, że pozwany został poddany leczeniu w areszcie śledczym, jednocześnie, podczas rozpraw Esengeldy Abdrakhmanov przebywa w tym samym „boksie” z innymi oskarżonych i ciągle narzeka na pogorszenie stanu zdrowia);
- duża liczba anonimowych świadków zeznających przeciwko oskarżonym. Niemożność odpowiedzi na dodatkowe pytania ochrony, jak również informacje na temat zmuszania świadków do krzywoprzysięstwa przez władze poddaje w wątpliwość możliwość oparcia zarzutów na takich dowodach;
- pociągnięcie do odpowiedzialności pięciu policjantów za nadużycie władzy lub przekroczenie uprawnień służbowych (trwa proces sądowy), biorąc pod uwagę liczbę poszkodowanych (około 70 osób) i zabitych (17 osób).
Wolność pokojowych zgromadzeń. W Kazachstanie obowiązuje procedura wydawania zgody na pokojowe zgromadzenia, którą władze często wykorzystują do ograniczania prawa obywateli do gromadzenia się pokojowo. Na przykład, 28 kwietnia 2012 r. w Ałmaty odbył się niesankcjonowany „wiec dysydentów”, w którym, zdaniem obserwatorów, wzięło udział około 250-300 osób. Mimo ponawianych wniosków ze strony organizatorów do Akimatu miasta z propozycją różnych opcji miejsca przeprowadzenia wiecu w centrum miasta, odmówiono im jego przeprowadzenia. Nieautoryzowany miting odbył się na skwerze w pobliżu hotelu „Kazachstan”, ponieważ wcześniej zapowiedziane miejsce – plac przed Pałacem Republiki, został zamknięty i otoczony ogrodzeniami metalowymi oraz autobusami. W swoich przemówieniach demonstranci domagali się obiektywnego zbadania wydarzeń, które miały miejsce w grudniu 2011 roku w Zhanaozen oraz zamachu na niezależnego dziennikarza Lukpana Akhmedyarova, a także zwolnienia zatrzymanych pracowników naftowych oraz polityków i działaczy opozycyjnych, których nazwali więźniami politycznymi. Przed rozpoczęciem wiecu, policjanci zatrzymali działacza opozycji Ermeka Narymbaeva.
Wolność stowarzyszeń. W Kazachstanie rząd systematycznie utrudnia działalność opozycyjnych organizacji społecznych i partii. Na przykład, w roku 2000, władze odmówiły zarejestrowania stowarzyszenia publicznego „Demokratyczny Wybór Kazachstanu” (DWK), powołując się na rozbieżności pomiędzy rosyjską i kazachską wersją statutu, chociaż wielokrotnie podejmowano próby ponownego przetłumaczenia. W 2004 roku opozycji udało się zarejestrować partię „DWK”, która funkcjonowała przez sześć miesięcy i została zamknięty decyzją sądu za nawoływanie do obalenia porządku konstytucyjnego. W 2006 roku w celu rejestracji partii „Alga” do Ministerstwa Sprawiedliwości wysłano listę członków partii, która zawierała 53 tysiące nazwisk. Ministerstwo Sprawiedliwości ogłosiło zawieszenie procesu rejestracji w związku z weryfikacją listy członków partii, która trwa już sześć lat. Ponadto, władze nie zezwoliły na rejestrację partii opozycyjnej „Khalyk Maidany – Front Ludowy”, ponieważ rzekomo na kilka dni przed zgłoszeniem przez nią chęci rejestracji, inna partia zarejestrowała się pod podobną nazwą.
W 2011 roku została zawieszona na okres sześciu miesięcy działalność Komunistycznej Partii Kazachstanu za udział jej lidera Gaziza Aldamzharova w niezarejestrowanym ruchu opozycyjnych „Khalyk Maidany – Front Ludowy”. Pod koniec stycznia został aresztowany przywódca niezarejestrowanej partii „Alga” Vladimir Kozlov, jednocześnie skonfiskowano jego majątek. Prokuratura RK wysyła również do działaczy partii „Alga!” oraz do koalicji społecznej „Khalyk Maidany” ostrzeżenia, w których jest mowa o tym, że uczestnictwo w tych stowarzyszeniach stanowi pogwałcenie prawa, wywierając w ten sposób presję psychologiczną na działaczy.
Wolność słowa. Większość działających w Republice środków masowego przekazu jest kontrolowanych przez rząd – bezpośrednio lub za pośrednictwem powiązanych podmiotów gospodarczych. Poprzez bezpośrednią ingerencję w politykę redakcyjną lub poprzez presję ekonomiczną na właścicieli, władzom udaje się stworzyć korzystne dla siebie pole informacyjne w kraju. Wydawnictwa i media, krytycznie przedstawiające zdarzenia w kraju są poddawane naciskom i prześladowaniom. Na przykład, gazetę „Respublika” wielokrotnie pozbawiano licencji, zastraszano jej pracowników, dokonywano ataków DDoS na stronę internetową gazety. Kazachskie drukarnie odmawiają współpracy z gazetą, dlatego też gazeta była zmuszona drukować wydania w Federacji Rosyjskiej. Kodeks karny Republiki Kazachstanu przewiduje odpowiedzialność karną dziennikarzy za zniewagę i zniesławienie. I tak, w styczniu został aresztowany redaktor republikańskiego tygodnika „Vzglyad” Igor Vinyavskiy za ulotki z wizerunkiem prezydenta i podpisem „Na taczkę z nim!”, znalezione w jego samochodzie. W stosunku do dziennikarzy Kazachstanu często stosowana jest przemoc i pobicia.
W dniu 20 kwietnia 2012 r. został dotkliwie pobity Lukpan Akhmediarov, dziennikarz gazety „Uralskaya Nedelya”. Do dziennikarza strzelano z broni traumatycznej, zadano mu też osiem ran kłutych. Pomimo istnienia w Kodeksie Karnym Republiki Kazachstanu artykułu przewidującego kary za utrudnianie dziennikarzom wykonywania czynności zawodowych, ten zapis dotyczący ochrony dziennikarzy w praktyce nie jest skutecznie stosowany.
Na podstawie wyników obserwacji w czasie wizyty, członkowie Misji wyrażają zaniepokojenie użyciem siły przez funkcjonariuszy organów ścigania w czasie wydarzeń z 16 grudnia 2011 roku w Zhanaozen i późniejszego procesu sądowego pracowników naftowych. Członkowie Misji wzywają władze Republiki Kazachstanu do podjęcia wszelkich starań w celu zapewnienia pełnego i obiektywnego śledztwa w sprawie wydarzeń z 16 grudnia 2011 r., uczciwego i publicznego rozpatrzenia tych spraw przez niezawisły i bezstronny sąd oraz udzielenia pomocy prawnej pozwanym pracownikom naftowym, jak również do dostosowania ustawodawstwa Kazachstanu do międzynarodowych zobowiązań w sferze przestrzegania praw człowieka, które wziął na siebie ten kraj. Członkowie Misji wezwali społeczność międzynarodową do wsparcia władz Kazachstanu w tych działaniach oraz do dalszego monitorowania sytuacji w Republice Kazachstanu.