1. Wstęp
W roku 2014, po raz pierwszy od czasu odzyskania niepodległości w roku 1991, Ukraina spotkała się z zewnętrzną agresją wojskową. W jej wyniku, pod okupacją znalazło się blisko 8% terytorium kraju, zamieszkałego przez ponad 5,8 milionа osób. Szczególnie napięta sytuacja powstała na części terytoriów należących do obwodów donieckiego i ługańskiego, gdzie w związku z okupacją wywiązały się aktywne działania wojenne. Przed wojną na okupowanym obecnie terytorium Donbasu mieszkało ponad 3,8 miliona osób. Nie mniej niż połowa z nich musiała opuścić miejsce stałego zamieszkania i przeprowadzić się na nieokupowane terytorium Ukrainy, a także do Federacji Rosyjskiej. Według stanu na czerwiec 2015 r. potyczki zbrojne na Donbasie trwają, przez co liczba przesiedleńców nadal rośnie.
Przesiedleńcy w Ukrainie mają oficjalny status Osób Wewnętrznie Przesiedlonych – OWP (Internally Displaced Persons). Według stanu na dzień 06.07.2015 r. Ministerstwo Polityki Społecznej uznało w Ukrainie 1 369 844 osoby za uchodźców wewnętrznych (co stanowi około 1 072 964 rodzin). Wśród nich około 730 000 (60%) to emeryci, 54 000 (4%) – osoby niepełnosprawne. Ponad 75% zarejestrowanych uchodźców wewnętrznych – niepełnosprawnych i emerytów – zamieszkuje w pięciu regionach: w obwodach donieckim, ługańskim, charkowskim, zaporoskim i dniepropietrowskim.
Fundacja Otwarty Dialog przedstawia raport na temat zabezpieczenia praw osób wewnętrznie przesiedlonych w Ukrainie.
2. Państwowa pomoc pieniężna dla przesiedleńców
W dniu 10.01.2014 r. rząd Ukrainy podjął uchwałę w sprawie „Przyznania comiesięcznej pomocy celowej skierowanej do osób, które przenoszą się z czasowo okupowanego terytorium Ukrainy i obszarów Operacji Antyterrorystycznej, na pokrycie kosztów utrzymania, w tym czynszu oraz opłat komunalnych”.
W roku 2014, po raz pierwszy od czasu odzyskania niepodległości w roku 1991, Ukraina spotkała się z zewnętrzną agresją wojskową. W jej wyniku, pod okupacją znalazło się blisko 8% terytorium kraju, zamieszkałego przez ponad 5,8 milionа osób.
Zgodnie z uchwałą, pomoc celowa przydzielana jest obywatelom Ukrainy, cudzoziemcom i bezpaństwowcom zamieszkującym na stałe na terytorium Ukrainy i przemieszczającym się z czasowo okupowanego terytorium Ukrainy, jak również z obszarów Operacji Antyterrorystycznej, którzy są zarejestrowani w urzędach opieki społecznej.
Okres otrzymywania pomocy celowej wynosi nie więcej niż 6 miesięcy od momentu rejestracji. Czas ten może zostać przedłużony o kolejne sześć miesięcy, jeżeli potrzebująca osoba zwróci się do Ministerstwa Polityki Społecznej z podaniem, w którym uzasadni konieczność uzyskania takiej pomocy.
Wielkość pomocy finansowej dla jednej osoby wynosi:
• dla osób niezdolnych do pracy (emerytów, dzieci, osób niepełnosprawnych) – 884 UAH (35 euro);
• dla osób niepełnosprawnych – 949 UAH (38 euro);
• dla osób zdolnych do pracy – 442 UAH (18 euro).
Łączna kwota pomocy na rodzinę (suma wielkości pomocy dla każdego członka rodziny) nie może przekraczać 2400 UAH (96 euro). Oficjalne minimum egzystencjidla jednej osoby w Ukrainie w 2015 roku wynosi 1176 UAH (47 euro). Tak więc, maksymalna suma pomocy pieniężnej (2400 UAH) dla jednej rodziny równa się rozmiarowi dwóch minimów egzystencji, a zatem jest obliczona dla dwuosobowej rodziny. Oczywistym jest, że taki rozmiar pomocy finansowej nie wystarcza, zwłaszcza osobom niezdolnym do pracy.
Wielkość pomocy finansowej nie jest uwzględniana przy obliczaniu całkowitego dochodu rodziny dla wszystkich rodzajów pomocy społecznej (dotacje, pomoc dla bezrobotnych, zasiłek z okazji urodzenia dziecka, itp.).
Warunki wykluczające możliwość otrzymania zasiłku pieniężnego to sytuacja, w której:
• jeden z członków rodziny posiada lokal mieszkalny, znajdujący się w regionach poza strefą czasowej okupacji oraz Operacji Antyterrorystycznej,
• w posiadaniu rodziny są dwa lub więcej środków transportu (jednocześnie nie jest brane pod uwagę, czy środek transportu pozostał na terenie okupowanym lub w strefie Operacji Antyterrorystycznej, czy też został sprowadzony przez przesiedleńca na teren Ukrainy nie objęty działaniami militarnymi),
• jeden z członków rodziny posiada na lokacie bankowej środki w kwocie przewyższającej 10-krotność minimum egzystencji 12 180 UAH (490 euro).
Jeśli w skład rodziny, której przyznano zasiłek wchodzą osoby w wieku produkcyjnym, które nie zatrudniły się w ciągu dwóch miesięcy od dnia przyznania zasiłku pieniężnego, wielkość pomocy finansowej dla osób w wieku produkcyjnym zmniejsza się o 50%, a po upływie kolejnych sześciu miesięcy zostaje wstrzymana. Jak zaznaczają prawnicy, w praktyce przeradza się to w bezprawne zmniejszenie kwoty comiesięcznej pomocy celowej dla rodzin, otrzymujących zasiłek w maksymalnej wysokości (2400 UAH). Problem ten jest najbardziej palący w przypadku rodzin wielodzietnych (troje i więcej dzieci), osób niepełnosprawnych i emerytów. Dla przykładu, rozmiar pomocy dla rodziny z trójką dzieci nie może przekraczać 2400 UAH miesięcznie. Jednak w rzeczywistości suma ta może zostać zmniejszona, jeżeli członek tej rodziny – zdolny do wykonywania pracy – nie był w stanie jej znaleźć w ciągu dwóch miesięcy od daty rejestracji rodziny. Prawnicy fundacji charytatywnej „Vostok-SOS” („Wschód-SOS”) informują o przypadkach, w których wypłaty pomocy pieniężnej dla takich rodzin były wstrzymywane.
Uwzględniając trudność sytuacji na ukraińskim rynku pracy, takie ograniczenia dla przesiedleńców są bezpodstawne i niesprawiedliwe. Zgodnie z danymi Państwowej Służby Zatrudnienia poziom bezrobocia w Ukrainie w roku 2014 wynosił 9,3% wśród osób od 15 do 70 roku życia. Poziom bezrobocia wśród OWP jest jeszcze większy. Zgodnie z oficjalnymi danymi – stan na maj 2015 r. – tylko niewiele ponad 7 tysięcy osób z ponad miliona przesiedleńców znalazło pracę przez centra zatrudnienia.
Pomoc finansowa ze strony państwa nie jest wystarczająca dla zaspokojenia podstawowych potrzeb przesiedleńców. Według badań socjologicznych 63% ankietowanych przesiedleńców poinformowało, że posiada środki wystarczające jedynie na zakup artykułów żywnościowych. Kolejne 24% respondentów stwierdziło, że czasami środków nie wystarcza nawet na żywność. Tylko 13% respondentów powiedziało, że ma wystarczająco dużo pieniędzy na życie, ale nie może sobie pozwolić na zakup przedmiotów wartościowych (mebli, sprzętu AGD).
Nie wszyscy przesiedleńcy, którzy zwrócili się po pomoc finansową ją otrzymują. Zgodnie z danymi Ministerstwa Polityki Społecznej Ukrainy na dzień 06.07.2015 r. 414 732 rodziny przesiedleńców zwróciły się po pomoc finansową, 335 390 (81%) z nich taka pomoc została przyznana.
W procesie ubiegania się o pomoc państwa przesiedleńcy spotykają się z problemami związanymi ze złą organizacją pracy instytucji państwowych zajmujących się opieką społeczną. Po sprawdzeniu funkcjonowania jednego z kijowskich oddziałów Urzędu Pracy i Opieki Społecznej pracownica Fundacji Otwarty Dialog wyodrębniła kilka problemów:
• długie kolejki, związane z niedostateczną ilością pracowników, jak również z tym, że ci sami urzędnicy muszą jednocześnie obsługiwać przesiedleńców i obywateli zaliczanych do innych kategorii;
• utrudniona procedura otrzymania pomocy, związana z koniecznością przedstawiania dużej ilości zaświadczeń;
• niski poziom obeznania przesiedleńców z obowiązującymi przepisami.
30.06.2015 r. rząd Ukrainy zmienił system wypłat pomocy społecznej. Zgodnie z nowym regulaminem, wszystkie wypłaty pomocy finansowej będą realizowane przez bank państwowy „Oszczadbank”. Wcześniej OWP mogły same wybierać, z którego banku będą otrzymywały pomoc. Prawnicy skrytykowali nową decyzję rządu, wskazując na ograniczanie praw przesiedleńców. Wcześniej OWP składały wnioski o otrzymanie lub przedłużenie pomocy w Urzędzie Opieki Społecznej, teraz będą to robić w oddziałach „Oszczadbanku”. „Przy czym, o fakcie, że pakiet dokumentów nie jest kompletny przesiedleniec będzie mógł dowiedzieć się nie od razu – jak to było dotychczas – lecz dopiero wówczas, gdy bank wyśle jego dokumenty do Urzędu Opieki Społecznej, i dopiero stamtąd przedstawiciel rodziny dostanie pisemną odpowiedź o ewentualnych brakach w dokumentacji. W tej sytuacji niezrozumiałe jest, dokąd składać dodatkowe dokumenty – do banku czy do Urzędu Opieki Społecznej, co zrobić w wypadku odmowy przyznania zasiłku itd.” – powiedziała koordynator fundacji charytatywnej „Vostok-SOS” Aleksandra Dworecka.
3. Zapewnienie miejsca zamieszkania przesiedleńcom
Obecnie istnieją dwie możliwości zakwaterowania uchodźców wewnętrznych – w sektorze prywatnym (wynajmowane domy i mieszkania) oraz w obiektach skarbu państwa (hotele, akademiki, obiekty przeznaczone na letnie obozy, sanatoria, pensjonaty). Dla obwodu lwowskiego, który jest bardzo popularny wśród przesiedleńców, stosunek zakwaterowania w sektorze prywatnym i publicznym wynosi 90% do 10% na korzyść tego pierwszego. Prawie taka sama sytuacja występuje w całej Ukrainie – tylko niewielka część przesiedleńców mieszka w obiektach należących do państwa.
Wielkość pomocy finansowej dla jednej osoby wynosi
- dla osób niezdolnych do pracy (emerytów, dzieci, osób niepełnosprawnych) – 884 UAH (35 euro)
- dla osób niepełnosprawnych – 949 UAH (38 euro)
- dla osób zdolnych do pracy – 442 UAH (18 euro)
W październiku 2014 roku pod naciskiem społeczeństwa została przyjęta ustawa „O zapewnieniu praw i swobód uchodźcom wewnętrznym”, zgodnie z którą władze lokalne w ramach swoich uprawnień powinny zapewnić przesiedleńcom tymczasowe mieszkanie, pod warunkiem uiszczania przez nich czynszu oraz opłat komunalnych.
Państwowa Służba ds. Sytuacji Nadzwyczajnych (PSSN) Ukrainy poinformowała, że na dzień 09.07.2015 r. z czasowo okupowanego terytorium i rejonów, w których prowadzona jest Operacja Antyterrorystyczna, do innych regionów Ukrainy przesiedliło się 897 741 osób. Najwięcej przesiedleńców zamieszkało w obwodzie ługańskim (196 676 osób), charkowskim (179 240 osób) i donieckim (108 848 osób). Najmniej OWP znajduje się w obwodzie tarnopolskim (2 596 osób) ) i czerniowieckim (2 640 osób). Obecnie wyznaczono 826 obiektów o różnych formach własności, w których można pomieścić 13 281 uchodźców wewnętrznych.
Rzeczywista sytuacja może istotnie różnić się od zadeklarowanej przez władze. Według wypowiedzi działaczy społecznych, przepisy ustawy „O zapewnieniu praw i swobód uchodźcom wewnętrznym” dotyczące zapewnienia mieszkań OWP nie są realizowane, ponieważ rząd Ukrainy nie opracował niezbędnych aktów prawnych, które umożliwiałyby wdrożenie tej ustawy. Często przesiedleńcy spotykają się na miejscu z odmową otrzymania bezpłatnego mieszkania pod pretekstem jego braku.
Według danych Ministerstwa Polityki Społecznej na luty 2015 roku organy władzy wykonawczej w Ukrainie mogą rozmieścić w 24 obiektach tymczasowego zakwaterowania OWP (chodzi o obiekty państwowe, gdzie uchodźcy wewnętrzni są gęsto zakwaterowani) tylko 616 osób. Przewidywano, że do lata liczba ta może wzrosnąć do 1029. Analiza stanu zaoferowanych przez państwo miejsc świadczy o tym, że tylko w wyjątkowych przypadkach są one dostosowane dla potrzeb osób niepełnosprawnych, starszych i wymagających całodobowej opieki medycznej.
Tymczasowe zakwaterowanie OWP odbywa się w sanatoriach państwowych, pensjonatach, letnich obozach, akademikach, hotelach, a nawet w szpitalach. Główną wadą obiektów tymczasowego zakwaterowania OWP są opóźnienia w państwowym finansowaniu. Państwo zobowiązało się zrekompensować wydatki związane z zamieszkaniem przesiedleńców, jednak nie wykonuje w pełni swoich obowiązków, wiele obiektów nie jest w stanie kontynuować świadczenia pomocy.
Oprócz zwykłych centrów zamieszkania OWP, istnieją również centra rehabilitacji społeczno-psychologicznej, gdzie mieszkają przesiedleńcy potrzebujący pomocy psychologicznej po przeżytym stresie oraz adaptacji do nowych warunków życia. Takie centra są zamieszkane przeważnie przez dzieci, dla których organizowano edukację oraz zajęcia dodatkowe. W centrach społeczno-psychologicznych odbywają się indywidualne i rodzinne konsultacje psychologiczne, wsparcie kobiet w ciąży, praca korekcyjna z dziećmi, różne programy treningowe.
Część przesiedleńców – osoby niepełnosprawne oraz rodzice dzieci niepełnosprawnych – mają możliwość zamieszkania w pensjonatach i sanatoriach. Na przykład do obwodu odeskiego przesiedlono około 2100 osób niepełnosprawnych (najwięcej ze wszystkich obwodów), 900 z nich zamieszkało w sanatoriach i pensjonatach, reszta – 1100 musiało samodzielnie szukać mieszkania.
Mankamentem pensjonatów, sanatoriów i letnich obozów jest ich niedostosowanie do warunków zimowych. Z tej przyczyny w wielu obiektach trzeba było natychmiastowo zainstalować systemy ogrzewania.
Rozpowszechnionymi problemami, z którymi spotykają się uchodźcy w gęsto zaludnionych miejscach, są kłopoty z żywnością i ubraniem. Należy podkreślić, że kwestia zapewnienia żywności i ubrania w znaczącym stopniu realizowana jest przez wolontariuszy, jednak ich aktywność ciągle spada.
W większości przypadków (około 90%) przesiedleńcy ze wschodniej Ukrainy i Krymu mieszkają w sektorze prywatnym (wynajmowanych domach lub mieszkaniach), który opłacają z własnych środków, ponieważ pomoc państwowa nie wystarcza na pokrycie kosztu wynajmu.
Od 1.10.2015 r. rząd zatwierdził pomoc OWP w wynajmie miejsca zamieszkania. Przewiduje się udzielenie następującej pomocy finansowej: dla osób niezdolnych do pracy – 884 UAH (35 euro), dla osób zdolnych do pracy – 442 UAH (17 euro). Ogólny rozmiar pomocy finansowej ograniczony jest do sumy 2400 UAH (96 euro) miesięcznie dla jednej rodziny. Obecnie po taką pomoc zwróciło się 358 tysięcy rodzin, 302 tysiące już otrzymały pomoc. Warto zaznaczyć, że aktualnie minimalna cena wynajmu mieszkania 1-pokojowego w Kijowie wynosi około 5000 UAH (200 euro) miesięcznie.
Ministerstwo Polityki Społecznej wydało cztery mapy drogowe, na których można znaleźć adresy i telefony punktów udzielających informacji na temat rozsiedlenia, zatrudnienia i innych zagadnień, które mogą zainteresować OWP.
Dla wygody osób przesiedlonych, jeszcze w lipcu 2014 roku, rząd stworzył stronę internetową, na której obywatele mogą znaleźć odpowiadające im warianty przesiedlenia, jak również dowiedzieć się, czy w wybranych regionach znajdą się miejsca pracy zgodne z ich zawodem. Według ciągle uzupełnianych danych, najmniej wolnych miejsc jest aktualnie w obwodach ługańskim (0), donieckim (6) i charkowskim (0), ponieważ te właśnie regiony są najbardziej popularne wśród uchodźców. Najwięcej wolnych miejsc znajduje się w obwodach lwowskim (1127) i tarnopolskim (909).
Warto zaznaczyć, że większość proponowanych mieszkań znajduje się w strefie wiejskiej i jest udostępniana odpłatnie, tymczasem miejsca pracy proponowane są przeważnie w dużych miastach (najwięcej wolnych miejsc pracy jest w obwodzie kijowskim – 124). Większość OWP przeprowadziła się z przemysłowych miast Donbasu, dlatego nie zawsze zgadzają się na zamieszkanie na wsi.
Aktualnym problemem jest brak rejestracji miejsca zamieszkania (zameldowania) przesiedleńców na nieokupowanym terytorium Ukrainy. Według danych Służby Migracyjnej na luty 2015 roku z ponad miliona OWP tylko 18 000 miało stałe miejsce rejestracji na nieokupowanym terytorium Ukrainy. Jedną z przyczyn, dla których przesiedleńcy nie zmieniają miejsca rejestracji jest niechęć utracenia statusu OWP. Zgodnie z ustawodawstwem podstawą do wpisania osoby na listę OWP jest rejestracja miejsca zamieszkania na okupowanym terytorium. Tak więc, zmieniając rejestrację przesiedleńcy tracą status OWP i nie mogą liczyć na pomoc państwa.
Przesiedleńcy bez rejestracji spotykają się z problemami podczas zgłaszania prowadzenia działalności gospodarczej, podczas prób zatrudnienia lub otrzymania świadczeń medycznych.
4. Pomoc państwowa w zatrudnieniu przesiedleńców
Pomoc państwa w zatrudnieniu OWP zaczyna się od zarejestrowania ich w państwowym urzędzie pracy zgodnie z miejscem rozsiedlenia. Za pośrednictwem urzędów pracy osoby te otrzymują propozycje zatrudnienia (w przypadku istnienia takich).
Aktualnym problemem jest brak rejestracji miejsca zamieszkania (zameldowania) przesiedleńców na nieokupowanym terytorium Ukrainy.
W Państwowej Służbie Zatrudnienia przesiedleńcy mogą bezpłatnie skorzystać z usług społecznych związanych z zatrudnieniem: uzyskać pomoc w znalezieniu pracy, skonsultować się czy znaleźć poszukiwane informacje. Nie są przy tym wymagane żadne dokumenty.
Oprócz tego, Państwowa Służba Zatrudnienia:
• prowadzi seminaria informacyjne w miejscach tymczasowego zamieszkania obywateli,
• daje możliwość uczestniczenia w kursach efektywnego poszukiwania pracy, pisania CV, przygotowania do rozmowy kwalifikacyjnej,
• prowadzi konsultacje prawnicze w dziedzinie zatrudnienia.
Przesiedleńcy mogą również uzyskać informacje o wolnych miejscach pracy w konkretnych zawodach na terenie różnych regionów Ukrainy. Aktualna baza ofert pracy w całym kraju – z proponowanym poziomem pensji – znajduje się na stronie Państwowej Służby Zatrudnienia, jak również na rządowej stronie dla osób przesiedlonych. Na podstawie tych informacji OWP mogą wybierać najodpowiedniejszy wariant przesiedlenia.
Na dzień 08.05.2015 r. Ministerstwo Polityki Społecznej zarejestrowało w całym kraju 1 278 100 osób wewnętrznie przesiedlonych (około 946 000 rodzin), z czego 107 900 szuka zatrudnienia. 38 000 osób zwróciło się do urzędów pracy w celu znalezienia zatrudnienia, 7100 osób (19%) zostało zatrudnionych.
Rząd Ukrainy uprościł procedurę otrzymania statusu bezrobotnego dla OWP. Przesiedleńcy zwolnieni są z obowiązku dostarczenia zaświadczenia o zarobkach i opłacie składek ubezpieczeniowych, zaświadczenia o zaprzestaniu prowadzenia indywidualnej działalności rolniczej oraz z obowiązku regularnego odwiedzania urzędu pracy (nie rzadziej niż raz na miesiąc). Osoby przesiedlone mogą zwracać się do każdego urzędu pracy, niezależnie od miejsca zamieszkania lub pobytu.
Status bezrobotnego pozwala na otrzymanie pomocy. Minimalny rozmiar pomocy bezrobotnym w Ukrainie wynosi na dany moment 544 UAH (21 euro).
Rząd Ukrainy przygotował mapę drogową „Jak znaleźć pracę przez osoby wewnętrznie przesiedlone”, w której zebrano aktualne informacje dla OWP w kwestii zatrudnienia, zaznaczono ewentualne czynniki ryzyka (na przykład przypadki oszustw) oraz opisano sposoby ich unikania.
Wbrew staraniom rządu, wiele przesiedlonych osób pozostaje niezadowolonych z poziomu pomocy państwowej. Zgodnie z danymi przeprowadzonego w styczniu i lutym 2015 roku badania, 44% przesiedleńców uważa, że otrzymuje niewystarczające wsparcie ze strony państwa. Co trzeci przesiedleniec spotkał się z dyskryminacją przy próbach zatrudnienia, wynajęcia mieszkania lub w innych sytuacjach. 58% respondentów zgłosiło trudności podczas poszukiwania pracy w nowym miejscu zamieszkania. 26% respondentów jeszcze nie szukało pracy po przeprowadzce i liczy na pomoc ze strony państwa.
Wśród typowych przyczyn odmowy zatrudnienia przez prywatnych przedsiębiorców, z którymi spotkali się przesiedleńcy, wymieniane są: brak wolnych miejsc pracy, niechęć zatrudnienia osoby ze strefy Operacji Antyterrorystycznej, brak odpowiednich kwalifikacji na proponowane stanowisko, brak doświadczenia.
38% respondentów-przedsiębiorców z obwodów ługańskiego i donieckiego powiedziało, że zatrudniało OWP.
Trudność zatrudnienia przesiedleńców z Donbasu daje się częściowo wytłumaczyć ich specyfikacją zawodową. Najbardziej narażeni na bezrobocie zostali pracownicy przemysłu węglowego i metalurgicznego, zatrudnienie których jest ograniczone brakiem popytu na ich zawód w innych regionach Ukrainy. Dla takich przesiedleńców aktualnym pozostaje problem zmiany kwalifikacji zawodowej na bardziej popularną i częściej poszukiwaną.
08.07.2015 r. rząd Ukrainy zatwierdził „Program zatrudnienia i nauczania zawodowego OWP w latach 2015–2016”. Program ów przewiduje szereg priorytetowych kroków państwa niezbędnych do rozwiązania problemu zatrudnienia OWP, a mianowicie:
• utworzenie tymczasowych miejsc pracy dla osób wewnętrznie przesiedlonych i zachęcanie pracodawców do wykorzystania elastycznych form zatrudnienia,
• sprzyjanie podwyższeniu poziomu aktywności przedsiębiorczej wśród osób wewnętrznie przesiedlonych,
• organizacja profesjonalnego nauczania osób przesiedlonych z uwzględnieniem zawodów, na które istnieje zapotrzebowanie na innych regionalnych rynkach pracy,
• utworzenie warunków społeczno-ekonomicznych dla rozwoju terytoriów masowego zamieszkania osób wewnętrznie przesiedlonych oraz odnowienia poszkodowanych regionów, również z wykorzystaniem pracowniczego potencjału osób wewnętrznie przesiedlonych.
5. Zapewnienie pomocy medycznej przesiedleńców
Jednym z głównych problemów, z którym spotykają się przesiedleńcy z Donbasu i Krymu, jest otrzymanie pomocy medycznej i niezbędnych leków. Problem jest tym bardziej aktualny, że około 65% przesiedleńców to emeryci lub osoby niepełnosprawne.
Poważny problem
Pomoc medycznadla przesiedleńców
Jednym z głównych problemów, z którym spotykają się przesiedleńcy z Donbasu i Krymu, jest otrzymanie pomocy medycznej i niezbędnych leków. Problem jest tym bardziej aktualny, że około 65% przesiedleńców to emeryci lub osoby niepełnosprawne.
Zgodnie z danymi Ministerstwa ds. Nadzwyczajnych Sytuacji, na dzień 18.06.2015 r., po pomoc medyczną spośród osób wewnętrznie przesiedlonych zwróciło się: 178 402 dorosłych (przeprowadzono obserwację medyczną 113 983 osób) i 100 048 dzieci (przeprowadzono obserwację medyczną 62 983 osób). Przyjęto do szpitali 38 588 dorosłych i 21 667 dzieci. Przeprowadzono 227 805 badań i obserwacji medycznych osób wewnętrznie przesiedlonych. Kobiety z podanej kategorii urodziły 4 167 dzieci.
Psycholodzy Państwowej Służby Ukrainy ds. Nadzwyczajnych Sytuacji, razem z przedstawicielami organizacji społecznych (wolontariuszami), udzielili pomocy psychologicznej 155 393 osobom, w tym 42 840 dzieciom.
Według oficjalnego stanowiska państwa OWP korzystają ze wszystkich prawdo pomocy medycznej, w tym również do otrzymania środków leczniczych bezpłatnie lub na ulgowych warunkach, tak samo jak obywatele stale mieszkający w regionach, do których przeprowadzili się przesiedleńcy. Zabezpieczenie środków leczniczych wskazanym wyżej osobom jest realizowane zgodnie z ustawodawstwem Ukrainy w ramach zatwierdzonych budżetów zakładów ochrony zdrowia w bieżącym roku.
W rzeczywistości oznacza to, że zakłady ochrony zdrowia są zmuszone zabezpieczać OWP ze środków (w tym preparatów medycznych) wyliczonych dla liczby ludności stale zamieszkującej region. Należy przy tym pamiętać, że środki te nie pokrywają nawet zapotrzebowania stałych mieszkańców regionu, nie licząc OWP. Takie podejście powoduje deficyt środków medycznych, zarówno dla przesiedleńców, jak i miejscowych.
Według danych ankiety, 77% przesiedleńców zadeklarowało, iż otrzymywało pomoc medyczną bezpłatnie, jednak w rzeczywistości oznacza to, że często musieli samodzielnie zakupić leki, bezpłatne było samo leczenie. 10% OWP opłacało usługi medyczne bezpośrednio w kasie zakładu medycznego.
Jeśli chodzi o jakość udzielonej pomocy, 81% przesiedleńców było z niej zadowolonych. Pomijając materialne trudności związane z opłatą usług medycznych, respondenci podkreślili dobry, współczujący stosunek personelu medycznego względem nich, wskazali na uwagę i empatię wielu z pracowników zakładów medycznych.
Zgodnie z wynikami tych samych badań, 45% przesiedleńców nie spotkało się ze specjalnymi trudnościami w otrzymaniu pomocy medycznej w zakładach ochrony zdrowia. 27% respondentów odpowiedziało, że pomoc medyczna była dla nich zbyt kosztowa, 17% odnotowało brak niezbędnej informacji o tym, gdzie i jak można skorzystać z pomocy medycznej.
Bieżącym problemem jest brak pierwszej kontroli medycznej wszystkich OWP. Z tego powodu – po pierwsze – pierwsza pomoc medyczna osobom jej potrzebującym nie odbywa się w odpowiednim czasie; po drugie – nie są prowadzone działania prewencyjne wobec chorób społecznych (gruźlica, wszawica, etc.).
Pomoc osobom niepełnosprawnym, ciężko chorym oraz osobom z zaburzeniami psychicznymi. Jak zaznaczają lekarze i wolontariusze,wśród przesiedleńców często można spotkać kategorie chorych, dla których pomoc medyczna jest życiowo niezbędna. Przeważnie są to osoby z HIV/AIDS, chorzy na gruźlicę, żółtaczkę, cukrzycę, mający onkologiczne i psychiczne schorzenia. Główny problem polega na tym, że leki dla nich są drogie, a w większości przypadków chorzy muszą kupować je z własnych środków.
Trudność leczenia osób ciężko chorych polega na tym, że wielu z nich nie ma niezbędnej medycznej dokumentacji, która została na okupowanych terytoriach.
Osoby ze schorzeniami psychicznymi, które opuściły strefę Operacji Antyterrorystycznej, często znajdują się w ostrym stanie psychoemocjonalnym i rezygnują z pobytu w szpitalu psychiatrycznym. Aktualne prawo zabrania umieszczenia chorego w szpitalu bez jego zgody.
6. Zabezpieczenie prawa przesiedleńców do edukacji
Zgodnie z danymi ONZ, aktualnie wśród osób wewnętrznie przesiedlonych w Ukrainie zarejestrowano około 167 tysięcy dzieci.
Aktualnym problemem jest niechęć rodziców przesiedleńców do oddawania dzieci do szkół i przedszkoli.
Według prawa ukraińskiego edukacja przedszkolna i szkolna jest bezpłatna. Przeważnie bezpłatna jest również edukacja na poziomie szkoły wyższej. Prawnicy monitorujący dostęp przesiedleńców do edukacji zaznaczyli, że nie zanotowali przypadków łamania prawa OWP do edukacji. Wręcz przeciwnie, prawnicy podkreślili tendencję do dyskryminacji pozytywnej przesiedleńców, tj. otrzymywanie przez nich dodatkowych ulg i przywilejów w porównaniu z innymi kategoriami dzieci.
Aktualnym problemem jest niechęć rodziców przesiedleńców do oddawania dzieci do szkół i przedszkoli. Na przykład w obwodzie charkowskim – jednym z liderów jeśli chodzi o liczby przesiedleńców – obserwatorzy ONZ zarejestrowali około 5000 dzieci (w całym obwodzie zarejestrowanych jest 18 000 dzieci), które nie uczęszczają do szkoły lub przedszkola. Przedstawiciele placówek edukacyjnych zadeklarowali występowanie takich przypadków, jednak na dany moment nie istnieje funkcjonujący mechanizm rozwiązania tego problemu, ponieważ kwestia wykształcenia dzieci zależy od wolnego wyboru rodziców. Ogółem w Ukrainie około 10% dzieci przesiedleńców nie chodzi do przedszkoli i szkół. Obserwatorzy zauważają, iż częściowo można to wytłumaczyć nastawieniem rodziców tych dzieci na szybki powrót do poprzedniego miejsca zamieszkania.
Na możliwość otrzymania wykształcenia uczniów wpływa zła sytuacja finansowa rodziców. Zgodnie ze statystyką, 24% OWP uczących się w kijowskich szkołach nie zamierza kontynuować edukacji w szkole wyższej z powodu braku środków.
7. Międzynarodowa pomoc przesiedleńcom
Zaspokajanie podstawowych potrzeb OWP nie byłoby możliwe bez szerokiego poparcia ze strony organizacji międzynarodowych oraz innych państw, które wyciągnęły w stronę Ukrainy pomocną dłoń.
Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM)
Od grudnia 2014 roku do kwietnia 2015 roku, z pomocą finansową UE, IOM przyznała jednorazowy zasiłek dla 23 264 wewnętrznych przesiedleńców na terenie Charkowa i obwodu charkowskiego. W ramach projektu wskazano najbardziej narażone grupy ludności (niepełnosprawni, seniorzy, samotni rodzice i wielodzietne rodziny), które otrzymały możliwość pokrycia najpilniejszych potrzeb w warunkach spowodowanych przesiedleniem i zimą, m.in. zakup środków medycznych, ciepłych ubrań, opłata za mieszkanie, kupno produktów spożywczych.
Z udziałem IOM oraz z pomocą finansową przyznaną przez Stany Zjednoczone, Norwegię, Szwajcarię, Niemcy, Kanadę i Organizację Narodów Zjednoczonych ponad 23 tysiące OWP otrzymało ubranie, obuwie, preparaty medyczne i inną pomoc.
Również IOM zorganizowała i przeprowadziła cały szereg treningów na temat zatrudnienia i samozatrudnienia dla przesiedleńców w kilku obwodach Ukrainy. Podczas takich szkoleń wykwalifikowani trenerzy pomagają uczestnikom wypracować własny plan biznesowy w celu otrzymania grantów na kupno urządzeń lub opłatę kursów zawodowych.
Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR)
Urząd Wysokiego Komisarza NZ ds. Uchodźców popiera rząd Ukrainy oraz organizacje społeczne w kwestii nadania pomocy OWP, a także dostarcza bezpośrednią pomoc dla najbardziej narażonych kategorii przesiedleńców. Urząd przekazał około 240 000 dolarów w ramach technicznej pomocy dla rządu ukraińskiego. Przekazano również ponad 500 000 dolarów na wsparcie organizacji pozarządowych, zajmujących się pomocą przesiedleńcom. Blisko 2,5 mln. dolarów przewidziano na pomoc celową dla najbardziej narażonych kategorii OWP (samotni rodzice, rodziny wielodzietne, rodziny niezdolne do pracy oraz rodziny ze specjalnymi potrzebami).
Oprócz wsparcia finansowego UNHCR przyznaje nie-żywnościową pomoc humanitarną dla OWP – ubranie, obuwie, bieliznę, zimowe zestawy ubrań, kołdry. Przy wsparciu UNHCR wyremontowano 12 kompaktowych budynków mieszkalnych dla przesiedleńców. Dodatkowo 47 budowli jest na różnych etapach rekonstrukcji.
W 2014 roku z ramienia UNHCR działał program pomocy grantowej dla OWP, obejmujący małe biznes-granty oraz granty na urządzenie mieszkania. Program przewidywał przyznanie 85 grantów na łączną kwotę 198 000 dolarów.
W 2015 roku UNHCR planuje zakumulować około 41,5 mln. dolarów z różnych krajów w celu przyznania pomocy humanitarnej przesiedleńcom w Ukrainie. Głównymi donatorami UNHCR w tej dziedzinie są: Stany Zjednoczone (10,4 mln. USD), Szwecja (1,8 mln. USD), Dania (1,5 mln. USD) i Niemcy (1,1 mln. USD).
Właśnie te kraje są liderami w udzielaniu różnego rodzaju pomocy przesiedleńcom w Ukrainie.
Oddział Departamentu Stanu USA ds. Ludności, Migracji i Uchodźców poinformował, że w 2015 roku Stany Zjednoczone są gotowe przyznać 18 mln. dolarów organizacjom międzynarodowym pomagającym przesiedleńcom w Ukrainie.
Od roku 2014 rząd federalny Niemiec wspomógł różne humanitarne programy pomocy przesiedleńcom w Ukrainie na kwotę około 18 mln. euro. Dla przykładu, przy materialnym i technicznym wsparciu ze strony Niemiec w trzech obwodach Ukrainy – dniepropietrowskim, zaporoskim i charkowskim – zbudowano siedem tranzytowych modułowych miasteczek dla uchodźców. Moduły są niewielkimi budynkami, w których każda rodzina będzie miała swoją sypialnię i salon. Miasteczko będzie wyposażone w bloki kuchenne, pralnie, łazienki z kabinami prysznicowymi i dziecięce pokoje edukacyjne. Terytoria, na których są rozmieszczone modułowe miasteczka zaopatrzone są we wszystkie media – wodę, prąd, ogrzewanie, kanalizację. Pięć miasteczek tranzytowych zostało utworzonych w obwodzie dniepropietrowskim (w Dniepropietrowsku – dla 456 osób, w Dnieprodzierżyńsku – dla 480 osób, w Krzywym Rogu – dla 424 osób, w Pawłogradzie – dla 640 osób, w Nikopolu – dla 456 osób). W Zaporożu modułowe miasteczko przyjęło 544 osoby, w Charkowie zaś 400 osób. Zamieszkują je przede wszystkim wielodzietne rodziny, również rodziny z niepełnosprawnym dzieckiem. Zamieszkanie w modułowym miasteczku jest płatne – przesiedleńcy z własnych funduszy opłacają usługi komunalne i wynajem mieszkania.
W czerwcu 2015 roku do Ukrainy skierowano blisko 285 ton pomocy humanitarnej z Niemiec i Polski. Pomoc ta będzie rozdawana przez fundację charytatywną „Caritas Ukraina” i jest przeznaczona dla ponad 11 tysięcy OWP w zaporoskim, charkowskim i dniepropietrowskim obwodzie. W grudniu 2014 roku rząd Polski wysłał już do Ukrainy 150 ton pomocy humanitarnej, z której skorzystało około 5500 OWP w obwodzie charkowskim.
Łączna pomoc Danii dla OWP w Ukrainie wynosi około 3 mln. dolarów.
30.04.2015 r. poinformowano, że rząd Japonii przeznaczy około 16,6 mln. dolarów na wsparcie szeregu programów prowadzonych przez organizacje międzynarodowe na rzecz OWP w Ukrainie i odnowienie infrastruktury Donbasu. Odpowiednio 6,3 i 5 mln. dolarów zostanie skierowanych na realizację projektów Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych „Szybkie reagowanie na potrzeby społeczne i ekonomiczne osób przesiedlonych” oraz „Ekonomiczne i społeczne odnowienie Donbasu”. Oprócz tego, planowana jest realizacja projektów UNICEF dotyczących polepszenia dostępu do jakościowej edukacji dzieci, które ucierpiały na skutek konfliktu na wschodzie Ukrainy (3,7 mln. USD) oraz projektu IOM dotyczącego odnowienia placówek edukacyjnych i medycznych (1,4 mln. USD).
8. Wnioski i zalecenia
Zewnętrzna agresja wojenna spowodowała, oprócz kryzysu finansowo-ekonomicznego, poważne problemy społeczno-demograficzne w Ukrainie, związane z ogromną falą przesiedleńców z okupowanych terytoriów Donbasu. Wbrew wysiłkom rządu, wiele problemów przesiedleńców oczekuje na rozwiązanie. W celu ich efektywnego pokonania uważamy za niezbędne:
• Utworzenie scentralizowanego organu państwowego dla kompleksowej realizacji polityki w dziedzinie rozwiązania problemów OWP. Taki krok jest szczególnie aktualny, biorąc pod uwagę dużą ilość OWP w Ukrainie – około 1,5 mln. osób.
• Utworzenie scentralizowanego organu państwowego dla koordynacji nadawania pomocy OWP ze strony międzynarodowych donatorów.
• W celu bardziej skutecznego udzielania pomocy społecznej OWP warto zorganizować specjalne oddziały przy centrach zajmujących się opieką społeczną nad ludnością (Urząd Pracy i Opieki Społecznej, Centra Zatrudnienia), które będą wyspecjalizowane wyłącznie w przekazywaniu pomocy OWP.
• Uproszczenie procedury otrzymywania statusu OWP. Należy zmniejszyć ilość dokumentów niezbędnych do zarejestrowania OWP. Aktualne jest również rozszerzenie listy dokumentów, za pomocą których OWP może potwierdzić fakt przemieszczenia się z okupowanego terytorium (aktualnie jest to wyłącznie rejestracja miejsca zamieszkania na okupowanym terytorium).
• Zaświadczenie o statusie OWP powinno być bezterminowe.
• Utworzenie wspólnej bazy danych OWP, w której trzeba zarejestrować wszystkich przesiedleńców.
• Zlikwidowanie istniejącego limitu 2400 UAH pomocy pieniężnej dla jednej rodziny, ponieważ łamie on prawa i ogranicza możliwości rodzin wielodzietnych (więcej niż dwoje dzieci) oraz rodzin, których członkowie są emerytami lub osobami niepełnosprawnymi.
• Przyjęcie niezbędnych ustaw i aktów prawnych, pozwalających na realizację w pełnym zakresie rządowego Programu Zatrudnienia i Nauczania Zawodowego osób wewnętrznie przesiedlonych w latach 2015─2016.
• Zachęcenie zagranicznych partnerów oraz skorzystanie z zagranicznych doświadczeń w zakresie zatrudnienia i nauczania zawodowego OWP – wykorzystanie wiedzy Międzynarodowej Organizacji Pracy, która ma doświadczenie w pomocy doradczej krajom w kwestii zmiany ustawodawstwa oraz wykorzystanie potencjału tworzenia tymczasowych miejsc pracy.
• Przyjęcie niezbędnych ustaw i aktów prawnych pozwalających na realizację przez przesiedleńców prawa do mieszkania. Należy wypracować zasady tymczasowego otrzymywania mieszkań przez OWP, jak to przewiduje Ustawa Ukrainy „O zapewnieniu praw i wolności osób wewnętrznie przesiedlonych”.
• Wypracowanie odrębnego programu finansowania opieki medycznej OWP. Zapewnienie OWP preparatów medycznych powinno być finansowane nie ze środków budżetowych, przeznaczonych dla lokalnych mieszkańców, lecz z odrębnego budżetu dla OWP.
• Wdrożenie systemu pierwszego badania medycznego OWP.
• Wypracowanie odrębnego programu zapewnienia edukacji OWP. Taki program jest najbardziej potrzebny dzieciom w wieku szkolnym, ponieważ, jak pokazuje praktyka, większość przesiedlonych dzieci nie uczęszcza do szkoły.
Czytaj publikacje ODF dotyczące sytuacji w strefie ATO: