W Kijowie o szansach i wyzwaniach stojących przed ukraińskim wymiarem sprawiedliwości rozmawiali m.in. przedstawiciele Rady Najwyższej, środowiska akademickiego oraz teoretycy i praktycy prawa. W dyskusji, która odbyła się pod hasłem “Odnowa wymiaru sprawiedliwości poprzez zmianę Konstytucji”, głos zabrała także przedstawicielka Fundacji Otwarty Dialog Agnieszka Piasecka.
Obok omówienia celów reformy ukraińskiej konstytucji i statusu prac, rozmawiano także o doświadczeniach innych krajów europejskich. Wynikiem debaty było wypracowanie rekomendacji dla ukraińskich władz w zakresie przeprowadzania lustracji czy poddawania ocenie pracy sędziów.
Podczas dyskusji zarysowała się wyraźna linia podziału: część poparła wytyczne Rady Europy, które wymagają nadania sędziom pełnej niezależności, część zgłosiła zastrzeżenia, przekonując, że sędziowie powini być wybierani na stanowiska na podstawie konkursu przez specjalny organ. Zgodę udało się osiągnąć w sprawie likwidacji sądów gospodarczych i przejęcia ich kompetencji przez sądy powszechne – aczkolwiek z tym nie zgadza się pozostała część Komisji Konstytucyjnej.
Działacze reprezentujący stronę społeczną zgłosili postulat umożliwienia – przynajmniej przez okres przejściowy – uczestnictwa obywateli w wybranych procesach w charakterze ławników z prawem wpływania na wyrok.
Praktykujący oraz byli sędziowie zgłosili też zastrzeżenia do pracy administracji funkcjonującej przy organach wymiaru sprawiedliwości. W sektorze tzw. “usług sądowych” obowiązuje brak jednolitych procedur, co prowadzi do wydawania sprzecznych i niesprawiedliwych wyroków. Jednocześnie środowisko sędziów w większości wyraziło dezaprobatę wobec pomysłu poddania przedstawicieli zawodu lustracji. Chociaż, jak podkreśliła Tetiana Kozachenko, sędziowie Sądu Najwyższego poddani zostali lustracji majątkowej. Nie wykryła ona żadnych nieprawidłowości, które doprowadziłyby do postawienia zarzutów.
Eksperci z zagranicy opowiedzieli o procesie przeprowadzania reform na Słowacji, w Polsce i w Bośni. Polsce, która przetarła szlak, nie udało się uniknąć wielu błędów. Reform instytucjonalnych nie poprzedziła skuteczna weryfikacja sędziów, a wprowadzanie ustawy o ich dyscyplinarnej odpowiedzialności za wyroki wydawane w latach 1945-1989 skończyło się fiaskiem (m.in. w rezultacie braku dostępu do informacji i niedostatecznego nadzoru społecznego). Na Słowacji, pomimo wprowadzenia elektronicznego systemu przydzielania spraw na zasadzie losowości, nie uniknięto nacisków na sędziów. By uniknąć podobnych błędów na Ukrainie i poprawić jakość pracy sądów, należy wyposażyć w odpowiednie instrumenty apolityczny i profesjonalny obywatelski monitoring, jakim w Polsce zajmuje się np. fundacja Court Watch. Na Ukrainie rolę taką próbuje przejąć organizacja społeczna Public Court, o czym poinformował twórca metodologii Stanislav Batryn.
Wspólnie wypracowano stanowisko, zgodnie z którym uznano, że zalecenia Komisji Europejskiej należy przefiltrować jeszcze przez specyfikę danego kraju. Zgodnie z tym zapewnienie sędziom niezależności nie powinno wykluczać z istnienia mechanizmów nadzoru.
Podsumowując debatę, Agnieszka Piasecka z Fundacji Otwarty Dialog zwróciła uwagę, że zmiany mają sens tylko w sytuacji, w której ustawa zasadnicza będzie cieszyła się społecznym zaufaniem, a ono z kolei zależy m.in. od tego, na ile jest sztywna, czyli jak trudno ją zmienić. Jej zdaniem należy zabezpieczyć akt przed zagrożeniem niestabilnych rządów tak, by nowe układy koalicyjne w Radzie Najwyższej i nowi prezydenci nie mogli z łatwością ingerować w jej zapisy.
W wydarzeniu, zorganizowanym przez Reanimacyjny Pakiet Reform i Ukraińską Fundację Prawniczą przy wsparciu Fundacji Odrodzenie oraz Programu RADA USAID, udział wzięli m.in.: przedstawiciele parlamentu: wicemarszełek Oksana Syroid oraz poseł Leonid Yemetz; członkowie prezydenckiej Komisji Konstytucyjnej: Mykola Kozyubra – teoretyk prawa i były Sędzia Sądu Konstytucyjnego Ukrainy, Serhiy Holovatiy – były Minister Sprawiedliwości, współzałożyciel Ukraińskiej Fundacji Prawniczej, Mylola Onishchuk – były Minister Sprawiedliwości, obecnie Rektor Krajowej Szkoły Sądownictwa Ukrainy; Tetiana Kozachenko – Dyrektor Departamentu ds. Lustracji Ministerstwa Sprawiedliwości Ukrainy; eksperci Centrum Studiów Prawno-Politycznych: Roman Kuybida i Myhaylo Zhernakov; przdstawiciele korpusu sędziowskiego; zagraniczni eksperci: Pavol Zilincik – słowacki ekspert ds. reformy sądownictwa i założyciel Centrum Przeciw Korupcji, Francesco de Sanktis – ekspert OBWE ds. reformy sądownictwa w Bośni i Hercegowinie, Agnieszka Piasecka – kierownik programu wsparcia lustracji i reformy sądownictwa w Fundacji Otwarty Dialog; przedstawiciele korpusu dyplomatycznego.