Raport: Sprawa Nadii Savchenko

1. Wstęp

Nadiya Savchenko ‒ oficer armii ukraińskiej, deputowana do Rady Najwyższej Ukrainy i jeden z ukraińskich delegatów do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy ‒ wciąż pozostaje w rosyjskim areszcie. Podstawę do zastosowania aresztu stanowią sfabrykowane zarzuty przyczynienia się do śmierci rosyjskich dziennikarzy na terytorium Ukrainy.

Adwokaci Nadii Savchenko przedstawili sądowi i śledczym niepodważalne dowody jej niewinności i niepopełnienia zarzucanego jej przestępstwa. Należy niezwłocznie zaprzestać ścigania karnego Ukrainki i zwolnić ją z aresztu, ponieważ w jej działaniach brak jest znamion czynu zabronionego, jak też ‒ zgodnie z międzynarodowymi przepisami prawa, posiada ona immunitet, który chroni ją przed ściganiem karnym (status jeńca wojennego oraz status delegata PACE).

Pomimo to sąd wciąż przychyla się do wniosków oskarżenia. 22.12.2014 podczas kolejnej rozprawy, nie zważając na wszystkie wnioski składane przez obronę, areszt dla Nadii Savchenko został przedłużony do 13.02.2015.

Na znak protestu przeciwko bezprawnemu przetrzymywaniu w areszcie tymczasowym oraz fałszowaniu zarzutów, 13.12.2014 Nadiya Savchenko ogłosiła strajk głodowy, który kontynuuje do chwili obecnej.

Na całym świecie trwa kampania wspierająca Nadiyę Savchenko. Światowa społeczność domaga się od rosyjskich władz jej natychmiastowego uwolnienia. 26.01.2015 nastąpi otwarcie sesji zimowej PACE, w której powinna wziąć udział Nadiya Savchenko jako jeden z delegatów ze strony Ukrainy, jej adwokat Mark Feygin zainicjuje powszechną światową kampanię, której celem będzie udzielenie wsparcia dla wziętej do niewoli Ukrainki.

2. Adwokaci uzyskali niezbite dowody niewinności Nadii Savchenko

Na początku grudnia 2014 roku adwokaci Nadii Savchenko uzyskali od Służby Bezpieczeństwa Ukrainy billingi z jej telefonu oraz z telefonów zabitych rosyjskich dziennikarzy – Igora Kornelyuka i Antona Voloshina. Uzyskane informacje pozwoliły ustalić w przybliżeniu miejsce, w którym przed południem 17.06.2014 przebywała Nadiya Savchenko i dziennikarze. Przypomnijmy, że zgodnie z materiałami śledztwa, Nadiya Savchenko jest oskarżana o dokonanie korekty ostrzału z moździerzy, w wyniku którego zginęli dziennikarze Igor Kornelyuk i Anton Voloshin. Zdaniem śledczych 17.06.2014 w godzinach 11:00 ‒ 13:00 miała ona rzekomo przekazać obsłudze moździerzy dokładne współrzędne miejsca, w którym znajdowali się dziennikarze, i w ten sposób stała się współwinną ich śmierci.

Powszechnie znany jest fakt, że rankiem 17.06.2014 Nadiya Savchenko trafiła do niewoli prorosyjskich bojowników.  Przez długi czas niewyjaśniona pozostawała kwestia, kiedy właściwie została wzięta do niewoli – przed czy po śmierci dziennikarzy. Analiza billingu jej rozmów telefonicznych świadczy o tym, że o 10:40 rano znajdowała się już w centrum Ługańska, dokąd została przewieziona od razu po wzięciu do niewoli. Informacja ta znajduje też potwierdzenie w zeznaniach naocznych świadków wydarzeń, którzy twierdzą, że Nadiya dostała się do niewoli około 10:30 rano.

Jednocześnie billingi z telefonów dziennikarzy wskazują, że o 10:26 rano znajdowali się jeszcze w Ługańsku. Według akt sprawy dziennikarze zginęli o 12:00, tak więc w chwili ich śmierci Savchenko już od ponad godziny znajdowała się w niewoli u prorosyjskich bojowników i nie mogła popełnić zarzucanego jej przestępstwa.

Rosyjscy adwokaci podkreślają, że – już na podstawie tylko tych danych – zarzuty stawiane Nadii Savchenko powinny zostać odwołane z uwagi na oczywisty brak znamion przestępstwa.

Informacje uzyskane od Służby Bezpieczeństwa Ukrainy adwokaci przekazali do Komitetu Śledczego FR. W dniu 26.12.2014 zostały one dołączone do materiałów sprawy karnej prowadzonej przeciwko Nadii Savchenko. W dniu 20.01.2015 adwokaci złożyli do Komitetu Śledczego FR wniosek o umorzenie sprawy karnej przeciwko Nadiii Savchenko w związku z posiadaniem przez nią alibi.

3. Okoliczności, które zgodnie z międzynarodowymi przepisami prawa zwalniają Nadiyę Savchenko z odpowiedzialności karnej  

3.1. Immunitet dyplomatyczny

26.10.2014 na Ukrainie odbyły się nadzwyczajne wybory parlamentarne, w wyniku których Nadiya Savchenko, zajmująca pierwsze miejsce na liście wyborczej z ramienia partii „Batkivshchyna”, została wybrana na stanowisko deputowanej do Rady Najwyższej Ukrainy. 19.11.2014 Centralna Komisja Wyborcza dokonała rejestracji Nadii Savchenko jako ukraińskiej deputowanej. Przyrzeczenie deputackie złożyła zaocznie, podpisując jego treść w obecności rosyjskiego adwokata w areszcie śledczym.

Status deputowanej otworzył przed Nadiyą Savchenko możliwość zgłoszenia jej kandydatury do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Stosowny krok został uzgodniony z uczestnikami koalicji parlamentarnej Rady Najwyższej Ukrainy.

25.12.2014 Rada Najwyższa Ukrainy oficjalnie wybrała Nadiyę Savchenko w charakterze jednego z członków stałej delegacji Ukrainy w PACE. Zwracając się do PACE, ukraiński parlament zaapelował do międzynarodowych instytucji o interwencję w procesie uwolnienia Nadii Savchenko i innych obywateli Ukrainy, przebywających w rosyjskiej niewoli.

Na najbliższej sesji PACE, która odbywać się będzie od 26.01.2015 do 30.01.2015, Nadiya Savchenko oficjalnie otrzyma status delegata PACE.

Zgodnie z międzynarodowymi porozumieniami w dziedzinie prawnej członkowie PACE posiadają immunitet dyplomatyczny. W artykule 40 Statutu Rady Europy jest mowa o tym, że członkowie zgromadzenia parlamentarnego państw, które ratyfikowały Statut Rady Europy, posiadają nietykalność osobistą i immunitet chroniący ich przed aresztowaniem oraz przeprowadzaniem procedur prawnych. Federacja Rosyjska ratyfikowała ustawę o przyłączeniu do Statutu Rady Europy w 1996 roku. 

Ustawodawstwo krajowe Federacji Rosyjskiej gwarantuje nietykalność osobom, które korzystają z niej zgodnie z międzynarodowymi normami.

Zgodnie z art. 11 cz. 4 kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej (kk FR) przywilej nietykalności dotyczy osób korzystających z immunitetu dyplomatycznego na podstawie międzynarodowych umów zawartych przez Rosję. Zgodnie z art. 3 cz. 2 kodeksu postępowania karnego Federacji Rosyjskiej (kpk RF) czynności procesowe w stosunku do osób, którym przysługuje immunitet dyplomatyczny, przeprowadza się za zgodą międzynarodowej instytucji, której członkiem jest dana osoba. Zgodnie z konstytucją FR przepisy prawa międzynarodowego mają pierwszeństwo wobec ustawodawstwa krajowego.

W ten sposób po otrzymaniu przez Nadiyę Savchenko oficjalnego statusu delegata PACE i uzyskaniu immunitetu dyplomatycznego, Rosja nie będzie miała prawa do prowadzenia sprawy karnej przeciwko ukraińskiej deputowanej ani przetrzymywania jej w areszcie.

12.01.2015 obrona Nadii Savchenko zwróciła się do przewodniczącego Komitetu Śledczego FR Aleksandra Bastyrkina z wnioskiem o zwolnienie aresztowanej Ukrainki, aby ta mogła wziąć udział w sesji PACE, której otwarcie powinno się odbyć 26.01.2015.

Komitet Śledczy nie odpowiedział na ten wniosek, dlatego 19.01.2015 adwokaci Nadii Savchenko złożyli zażalenie do Sądu Rejonowego „Basmannyj” w Moskwie, skarżąc się na brak działań Komitetu Śledczego w związku z ich wnioskiem. Zgodnie z przepisami sąd powinien był rozpatrzyć zażalenie do 26.01.2015.

3.2. Status jeńca wojennego  

Wbrew licznym faktom, potwierdzającym udział rosyjskiej armii w konflikcie wojennym w Donbasie, oficjalnie Rosja i Ukraina nie znajdują się w stanie wojny. Z tego powodu Rosja nie uznaje Nadii Savchenko za jeńca wojennego.

Niemniej jednak, zgodnie z międzynarodowymi normami prawnymi, Nadiya Savchenko jest jeńcem wojennym. Artykuł 45 Protokołu Dodatkowego do ІІІKonwencji Genewskiej wskazuje, że w przypadkach budzących wątpliwość obowiązuje zasada domniemania statusu jeńca wojennego. „W przypadku powstania jakiejkolwiek wątpliwości co do tego, czy jakaś osoba posiada prawo do statusu jeńca wojennego, osoba ta zachowuje prawo do takiego statusu, a co za tym idzie do korzystania z ochrony w ramach Trzeciej Konwencji i niniejszego Protokołu dotąd, dopóki status nie zostanie ustalony przez właściwy organ sądowy ” – stwierdza się w dokumencie. Tak więc Nadiya Savchenko pozostaje jeńcem wojennym, dopóki sąd nie postanowi inaczej. Ustalenie jej statusu jako jeńca  wojennego nie wymaga przedstawienia żadnych innych dokumentów i dowodów (międzynarodowych rezolucji i opinii).

12.12.2014 Nadiya Savchenko zwróciła się z oficjalnymi oświadczeniami do międzynarodowego komitetu Czerwonego Krzyża oraz przewodniczącego Komitetu Śledczego FR Aleksandra Bastyrkina, w których poinformowała, że uważa siebie za jeńca wojennego. „Proszę o wstrzymanie wszystkich czynności śledczych z moim udziałem do chwili podjęcia decyzji przez właściwy sąd w kwestii mojego statusu” – napisano we wniosku adresowanym do przewodniczącego Komitetu Śledczego FR.

Do chwili obecnej nie zostały wydane przez sąd żadne specjalne postanowienia dotyczące statusu Nadii Savchenko w Rosji, dlatego zgodnie z międzynarodowymi normami pozostaje ona jeńcem wojennym. W efekcie wszystkie czynności procesowe z jej udziałem są niedozwolone (dopóki sąd nie uzna, że nie jest ona jeńcem wojennym). Przedstawione zarzuty i zastosowane środki tymczasowe również są niezgodne z prawem.  

Jak twierdzi jeden z adwokatów Nadii Savchenko Mark Feygin, brak oficjalnego uznania konfliktu wojennego pomiędzy Rosją a Ukrainą nie może przeszkodzić w uznaniu statusu jeńca wojennego w stosunku do Nadii Savchenko. „Nawet jeśli dopuścić, że wojna trwa wyłącznie pomiędzy ukraińskim rządem a powstańcami, to i tak dotyczą jej konwencje genewskie jako «wewnętrznego konfliktu zbrojnego». W takim przypadku Savchenko jest jeńcem wojennym powstańców, którzy przekazali ją Rosji bezprawnie. Rosja nie ma prawa do sądzenia obcych żołnierzy według wewnętrznego kodeksu karego. Jeśli nie znajduje się ona w stanie wojny z Ukrainą, to powinna natychmiast uwolnić Savchenko”– stwierdził adwokat.

4. Nadiya Savchenko ogłosiła strajk głodowy

13.12.2014 Nadiya Savchenko rozpoczęła strajk głodowy na znak protestu przeciwko bezprawnemu przetrzymywaniu jej w areszcie tymczasowym. W oświadczeniu adresowanym do dyrektora Federalnej Służby Więziennictwa Federacji Rosyjskiej Gennnadiya Kornilenko Nadiya Savchenko poinformowała, że ogłasza strajk głodowy, który potrwa „do dnia jej powrotu na Ukrainę albo ostatniego dnia życia w Rosji”. W swoim oświadczeniu zaznaczyła, że w przypadku, jeśli dojdzie do pogorszenia stanu jej zdrowia, wyraża zgodę na podawanie jej kroplówki lub pojenie wodą z cukrem, jednak kategorycznie zabroniła karmienia jej siłą.

Jednym z powodów, który przyczynił się do rozpoczęcia strajku głodowego przez Nadiyę Savchenko, było nieudzielenie jej w areszcie odpowiedniej pomocy medycznej po tym, jak jeszcze we wrześniu 2014 roku, na skutek przeziębienia w czasie transportu z Woroneża do Moskwy, doznała zapalenia prawego ucha. 11.12.2014 adwokat Ilya Novikov poinformował, że stan zapalny się zaostrzył i Nadiya częściowo straciła słuch. Nie została jej udzielona specjalistyczna pomoc medyczna, a administracja aresztu zezwoliła jedynie na przekazanie aresztowanej kropli do uszu. Chcąc zwrócić uwagę administracji aresztu śledczego, Savchenko ogłosiła strajk głodowy. 16.12.2014 zbadał ją specjalista otolaryngolog, jednak Ukrainka postanowiła kontynuować strajk głodowy dotąd, dopóki nie zostaną uchylone wobec niej wszystkie zarzuty i nie zostanie zwolniona.

Od razu po ogłoszeniu strajku głodowego Nadiya Savchenko została przeniesiona do pojedynczej celi. Znajduje się pod obserwacją lekarzy. Kilkakrotnie podawano jej kroplówki, aby podtrzymać funkcje życiowe organizmu, na razie nie podejmowano prób karmienia jej siłą.

12.01.2015 Nadiya Savchenko napisała list do społeczeństwa, który przekazała przez swojego adwokata Nikolaya Polozova. Napisała w nim, że zamierza kontynuować głodówkę, dopóki jej żądanie odnośnie zwolnienia nie zostanie spełnione. „Poprzez swój protest – strajk głodowy – chcę doprowadzić do odzyskania zdrowego rozsądku przez rosyjskie władze i sumienia przez Komitet Śledczy RF” – stwierdziła w swoim liście Ukrainka.

Według adwokatów Nadii Savchenko w ciągu trwającego ponad miesiąca strajku głodowego, straciła ona na wadze ponad 15 kg.

5. Komitet Śledczy FR pozbawił Nadiyę Savchenko prawa do korespondencji i wywiera presję na jej najbliższych

W swoim liście do społeczeństwa z 12.01.2015 Nadiya Savchenko poinformowała, że od ponad dwóch miesięcy nie otrzymuje żadnych listów, ponieważ Komitet Śledczy FR pozbawił ją prawa do korespondencji.

13.01.2015 obrona Nadii Savchenko złożyła wniosek do prokuratora generalnego Federacji Rosyjskiej Yuriya Chayki, w którym poinformowała o bezprawnym pozbawieniu podejrzanej prawa do korespondencji. Zgodnie z art. 20 ustawy federalnej „O pobycie w areszcie tymczasowym podejrzanych i skazanych za popełnione przestępstwa” podejrzani mają prawo do prowadzenia korespondencji z krewnymi oraz innymi osobami, bez ograniczenia liczby otrzymywanych i wysyłanych telegramów oraz listów”.

19.01.2015 Nadiya Savchenko znowu zaczęła otrzymywać listy, ale fakt dopuszczenia się samowoli przez rosyjskich śledczych jest oczywisty. Nadiya Savchenko została bezpodstawnie pozbawiona prawa do korespondencji właśnie wtedy, kiedy najbardziej potrzebowała wsparcia z zewnątrz. W taki właśnie sposób wywierano na nią nacisk psychologiczny.

20.01.2015 do Rosji przyjechała siostra Nadii, Vera Savchenko, aby spotkać się z nią w areszcie. Komitet Śledczy FR udzielił zgody na widzenie, ale podjął też próbę przesłuchania jej w sprawie siostry. Vera odmówiła udziału w przesłuchaniu. To nie pierwszy przypadek, kiedy Komitet Śledczy FR usiłuje przesłuchać Verę Savchenko. Takie działania można traktować jako próbę wywierania nacisków na najbliższych Nadii Savchenko. 

6. Międzynarodowa reakcja

11.12.2014 Rada Najwyższa Ukrainy przegłosowała za postanowieniem o zwróceniu się do Dumy Państwowej Federacji Rosyjskiej i Prezydenta Rosji z żądaniem uwolnienia Nadii Savchenko.

12.12.2014 Włoska Liga Praw Człowieka zwróciła się z listem otwartym do prezydenta Włoch, ministra spraw zagranicznych Włoch oraz przewodniczącego Komisji Praw Człowieka Senatu Republiki. W liście zadano pytanie dotyczące inicjatyw podjętych przez oficjalne organy Włoch, mających na celu uwolnienie Nadii Savchenko, przeciwko której, jak uważają w organizacji, prowadzone jest niesprawiedliwe postępowanie karne. „Włoska Liga Praw Człowieka nie wnika w sedno ustaleń dotyczących odpowiedzialności karnej, ale stwierdza fakt, że zastosowanie porwania, a nie złożenie wniosku o wydanie międzynarodowego nakazu aresztowania i procedury ekstradycji, poddaje w wątpliwość zarówno legalność zatrzymania na terytorium Rosji, jak i wszelkich czynności śledczych i sądowych, które zostały lub są prowadzone w stosunku do pani Nadii Savchenko, a także wszelkich dowodów przedstawionych przeciwko niej” – poinformowano w liście.

05.01.2015 w Internecie rozpoczęła się międzynarodowa akcja, której celem jest udzielenie wsparcia dla Nadii Savchenko. Aktywiści tworzą i rozpowszechniają w popularnych sieciach społecznościowych zdjęcia i materiały wideo, uzupełniając je informacjami na temat Nadii Savchenko, wysyłają je z hasztagiem #FreeSavchenko.

06.01.2015 rzeczniczka Departamentu Stanu USA Jen Psaki oświadczyła podczas briefingu prasowego, że władze USA wzywają do natychmiastowego uwolnienia przebywających w areszcie w Rosji Ukraińców, w tym Nadii Savchenko i Olega Sentsova.

07.01.2015 oficjalny przedstawiciel MSZ Francji Romain Nadal oświadczył, że Nadiya Savchenko powinna zostać zwolniona w ramach porozumień mińskich, dotyczących wymiany jeńców wojennych.

13.01.2015 Rada Najwyższa Ukrainy przegłosowała za przyjęciem postanowienia o zwróceniu się do PACE oraz przywódców Francji, Niemiec i Rosji w sprawie uwolnienia Nadii Savchenko. 

15.01.2015 Parlament Europejski przyjął rezolucję dotyczącą Ukrainy, w której uwolnienie Nadii Savchenko jest wymieniane jako jeden z warunków uchylenia obecnie obowiązujących sankcji wobec Rosji i niewprowadzenia nowych.

16.01.2015 prezydent Ukrainy Petro Poroshenko podczas spotkania z przewodniczącą PACE Anne Brasseur i delegacją PACE zaapelował o dołożenie wszelkich starań, które doprowadzą do uwolnienia Nadii Savchenko. „Wybraliśmy ją na członka delegacji do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, i byłoby zupełnie naturalne, żeby PACE podjęło decyzję o uwolnieniu deputowanej, pilotki, która broniła swojego kraju” – stwierdził prezydent Ukrainy.

16.01.2015 w trakcie wizyty na Ukrainie przewodnicząca PACE Anne Brasseur wezwała Rosję do uwolnienia Nadii Savchenko. Ponadto obiecała, że osobiście podniesie tę kwestię w rozmowach z rosyjskimi władzami.

16.01.2015 deputowana izby niższej włoskiego parlamentu Eleonora Cimbro zwróciła się z pisemnym zapytaniem do rządu i Ministerstwa Spraw Zagranicznych Włoch w sprawie praktycznych działań, jakie zostały podjęte przez Włochy na poziomie dyplomatycznym, żeby doprowadzić do uwolnienia Nadii Savchenko.

18.01.2015 w ramach globalnego ruchu na rzecz wsparcia Nadii Savchenko Fundacja Otwarty Dialog przeprowadziła akcję „Posadź park dla Nadii”, w trakcie której park w pobliżu ambasady Federacji Rosyjskiej w Warszawie nazwano imieniem Nadii Savchenko. Akcja miała wirtualny charakter. Park otrzymał nazwę w trybie online na mapach Google, gdzie każdy użytkownik może skorzystać z funkcji wnoszenia zmian w nazwach miejscowości. 

7. Wnioski 

Fundacja Otwarty Dialog przyłącza się do globalnej akcji na rzecz wsparcia Nadii Savchenko, która bezprawnie została poddana ściganiu karnemu i aresztowaniu w Federacji Rosyjskiej.

Sprawa karna przeciwko Ukraince została całkowicie spreparowana. Śledczy nie dysponują prawdziwymi dowodami jej winy, zaś obrona Nadii Savchenko przedstawiła sądowi i śledczym prawdziwe dowody potwierdzające posiadanie przez oskarżoną alibi. Pomimo to sprawa karna przeciwko niej nie została zamknięta, a sąd nadal wydaje postanowienia w sprawie przedłużenia okresu jej tymczasowego aresztu.

Nadiya Savchenko jest deputowaną ukraińskiego parlamentu oraz ukraińskim delegatem PACE, dzięki czemu posiada dyplomatyczny immunitet. Zgodnie z rosyjskim ustawodawstwem immunitet dyplomatyczny chroni jego posiadacza przed ewentualnym ściganiem karnym. Nadiya Savchenko nie może być też ścigana karnie w związku ze statusem jeńca wojennego, który posiada zgodnie z międzynarodowymi normami prawnymi.

Wszystkie te fakty świadczą o braku podstaw prawnych ścigania Ukrainki.