1. Lustracja: tło historyczne i polityczne
Termin „lustracja” pochodzi od łacińskiego terminu lustratio (rozjaśniać, czyścić). W antycznej Grecji i Rzymie oznaczał on specjalny rytuał mający na celu oczyszczenie jednostki bądź wspólnoty ze złych wpływów, pecha lub kolektywnej winy. Jako narzędzie prawne stosowane w rozliczeniach z przeszłością w szczątkowej formie była obecna w próbach amerykańskich rozliczeń po wojnie secesyjnej w połowie XIX w. a także w procesach denazyfikacji i defaszyzacji po II wojnie światowej. Lustracja w najbardziej powszechnym i nowoczesnym rozumieniu jako rozwiązanie systemowe służące generalnej weryfikacji osób pełniących funkcje publiczne pojawiła się w Czechosłowacji – pierwszym państwie postkomunistycznym, w którym wprowadzono w życie ten proces. Lustracja w różnej formie i z różnym skutkiem została następnie przeprowadzona w większości postkomunistycznych krajów Europy Środkowej i państwach bałtyckich. Także po zwycięstwie rewolucji róż w Gruzji (2003 r.) i objęciu urzędu prezydenta przez Mikheila Saakashvili (2004 r.) lustracja została uchwalona przez parlament, ale zablokowana na drodze sądowej.
Lustracja jest często rozumiana jako weryfikacja polityków i urzędników państwowych, ale pomimo istotnych podobieństw występuje pomiędzy nimi pewna zasadnicza różnica. Weryfikacja jest (i powinna być) przeprowadzana w każdym kraju w celu sprawdzenia kandydatów do objęcia stanowisk w służbie publicznej. Lustracja jest natomiast specjalną formą weryfikacji, której zasadniczym celem jest ograniczenie możliwości ubiegania się o stanowiska tych osób, które mogłyby stanowić zagrożenie dla przechodzącego transformację państwa po końcu rządów poprzedniego (niesuwerennego, niedemokratycznego, naruszającego prawo) reżimu.
Lustrację często przeprowadza się w celu zabezpieczenia tzw. sprawiedliwości czasu transformacji (ang. transitional justice). Jej zakres stosowania i metody mogą się znacząco różnić. W niektórych przypadkach osoby powiązane z poprzednim reżimem otrzymywały po prostu zakaz pracy w administracji państwowej. W innych przypadkach dążono raczej do uzyskania zgody narodowej, czego przykładem może być rozwiązanie oparte na ustanowieniu tzw. Komisji Prawdy i Pojednania, której pierwowzorem była komisja biskupa Desmonda Tutu w Południowej Afryce po upadku apartheidu. Zastosowane rozwiązania zależą zazwyczaj od tego jak agresywny wobec własnych obywateli był poprzedni reżim oraz do jakiego stopnia społeczeństwo jest skonsolidowane i zdeterminowane by odsunąć jego dawnych przedstawicieli od wpływu na nową rzeczywistość. Silna polaryzacja społeczna znajduje zazwyczaj swoje odbicie w podziałach politycznych czyniąc osiągnięcie porozumienia umożliwiającego wprowadzenie w życie odpowiednich rozwiązań legislacyjnych istotnie trudniejszym.
Aby uregulować kwestie związane z lustracją Rada Europy przyjęła Rezolucję 1096 (1996 r.), która określa wytyczne dotyczące rozliczeń z przeszłością w państwach postkomunistycznych. Chociaż rezolucja na wprowadzenie rozwiązań lustracyjnych wyznacza termin nie późniejszy niż 10 lat od momentu rozpoczęcia transformacji ustrojowej, w praktyce stała się drogowskazem także dla państw, które obecnie przechodzą przez rewolucyjną zmianę władzy. Rezolucja jest również główną podstawą do orzekania w sprawach dotyczących lustracji toczących się przed Europejskim Trybunałem ds. Praw Człowieka w Strasburgu.
W przypadku Ukrainy lustracji po upadku komunizmu w Europie Środkowej i Wschodniej nie przeprowadzono (zazwyczaj nawet w warstwie symbolicznej, odnoszącej się do obecności reliktów komunizmu w pamięci historycznej i przestrzeni publicznej), a uwarunkowania polityczne czyniły jakikolwiek kompromis w tej materii niemożliwym. Transformacja ustrojowa związana z rozpadem ZSRR i uzyskaniem niepodległości przez Ukrainę była – co obserwujemy w sposób szczególny w ostatnich miesiącach – powierzchowna. W efekcie w strukturach władzy pozostało wiele osób w różny sposób powiązanych z minionym komunistycznym reżimem, które nigdy nie przerwały swoich formalnych i nieformalnych związków ze strukturami byłego ZSRR, w tym ze strukturami bezpieczeństwa i wywiadu (KGB, GRU) działającymi obecnie na rzecz Federacji Rosyjskiej.
Temat lustracji stał się widoczny podczas pomarańczowej rewolucji w 2004 r., którą zapoczątkowały masowe protesty społeczne przeciwko sfałszowaniu wyborów prezydenckich na rzecz kandydata Partii Regionów Viktora Yanukovycha, wspieranego przez urzędującego prezydenta Leonida Kuchmę. Wtedy też pojawiły się pierwsze inicjatywy zmierzające do rozliczenia z totalitarną przeszłością. Znany dysydent antykomunistyczny i deputowany ukraińskiego parlamentu Levko Lukyanenko wystąpił z inicjatywą przeprowadzenia lustracji mającej na celu weryfikację, czy osoby kandydujące na kierownicze stanowiska w organach władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym nie uczestniczyły w fałszowaniu wyborów prezydenckich w 2004 roku, oraz czy nie były tajnymi i świadomymi współpracownikami byłych sowieckich służb bezpieczeństwa. Obok lustracji, Lukyanenko proponował jednakże amnestię i pojednanie ogólnonarodowe w imię budowy wspólnej przyszłości oparte na przyznaniu się do wymienionych czynów. Nie spotkało się to natomiast z większym odzewem i jego koncepcje ostatecznie nie przybrały formy inicjatywy ustawodawczej. Wkrótce potem z inicjatywy Bloku Julii Tymoszenko powstał projekt ustawy numer #7028, który jednak został odrzucony podczas prac w komisjach Rady Najwyższej Ukrainy. Taki sam los spotkał wtedy kolejny projekt ustawy lustracyjnej złożony z inicjatywy lidera partii Swoboda, Oleha Tyahnyboka, który swoją inicjatywę ponowił w 2012 r. – również bez rezultatu.
Po upadku rządów Viktora Yanukovycha w lutym 2014 r. lustracja jako jeden z głównych postulatów społecznych (obok integracji europejskiej i walki z korupcją) powróciła do głównego nurtu życia politycznego w zmodyfikowanej formie: tym razem miała służyć przede wszystkim jako narzędzie do walki ze starą skorumpowaną klasą polityczną i urzędniczą, postrzeganą jako główna przeszkoda na drodze do modernizacji kraju.
Drugim czynnikiem podnoszącym temperaturę debaty publicznej była jakość dowodzenia w tzw. strefie ATO (strefie działań ukraińskiej operacji antyterrorystycznej we wschodnich regionach kraju skierowanej przeciwko nielegalnym ugrupowaniom zbrojnym wspieranym przez Rosję) powodującą duże straty wśród sił ukraińskich. Operacja antyterrorystyczna została ogłoszona 15 kwietnia 2014 r. i trwa do chwili obecnej. Społeczeństwo, zasadniczo słusznie, obarczało odpowiedzialnością za nie Ministerstwo Obrony i sztab generalny, jak również dowództwo operacji. Podejrzewano, że często w sposób celowy dowództwo prowadzi działania nieudolnie, co jest z kolei spowodowane przez znaczącą infiltrację ukraińskich struktur siłowych ze strony rosyjskich służb wywiadowczych. Wpływała na nie również korupcja prowadząca do przypadków sprzedaży zaopatrzenia dla uczestniczących w walkach oddziałów na czarnym rynku, a nawet prób jego sprzedaży (w tym amunicji) własnym żołnierzom. Z tych powodów stojący na czele Społecznego Komitetu Lustracyjnego Yehor Sobolev określił planowane ustawodawstwo lustracyjne mianem „prawa pisanego krwią naszych żołnierzy”.
2. Inicjatywy lustracyjne po zakończeniu protestów na Majdanie w lutym 2014 r.
Rosnąca presja społeczna dotycząca lustracji (ilustrowana często drastycznym w swej istocie hasłem: lustracja albo kastracja) spowodowały, że wielu parlamentarzystów i aktywistów społecznych zaczęło równolegle pracować nad projektami lustracyjnymi, formować społeczne komitety lustracyjne i przygotowywać propozycje ustaw, spośród których wiele wpłynęło ostatecznie do Rady Najwyższej Ukrainy. Należy zauważyć, że zarówno w społeczeństwie, jak i licznych grup roboczych rozumienie terminu lustracja przyjmowało bardzo różne formy (od identyfikacji współpracowników służb specjalnych państw trzecich po lustrację majątkową służącą walce z korupcją po rozwiązania hybrydowe).
W tym okresie, do dn. 9 kwietnia 2014 r. w Radzie Najwyższej zarejestrowano cztery różne projekty ustawy lustracyjnej:
- #4570 złożony przez Oleha Tyahnyboka z partii Swoboda;
- #4570-1 złożony przez Volodymyra Arieva (Batkiwszczyna, wcześniej Blok Nasza Ukraina);
- #4570-2 złożony przez Valeriya Patzkana (UDAR);
- #4570-3 złożony przez Romana Chernehya (także UDAR).
Ustawa wysunięta przez Swobodę była projektem najbardziej radykalnym. Przewidywała ona usunięcie wszystkich sędziów i prokuratorów sprawujących swoja funkcje w okresie rządów Viktora Yanukovycha (2011-2014 r.), a także wszystkich wyższych urzędników państwowych, jacy dopuścili się korupcji lub uczestniczyli w jakichkolwiek akcjach przeciwko protestującym na Majdanie. Poddane lustracji miały być wszystkie stanowiska publiczne począwszy od prezydenta Ukrainy i kierownictwa jego administracji, premiera i członków Gabinetu Ministrów (rządu), a także szefów departamentów, wydziałów i ich zastępców we wszystkich centralnych, regionalnych i lokalnych urzędach administracji państwowej. Za lustrację odpowiedzialna była Komisja powoływana przez Radę Najwyższą Ukrainy i mająca niezależny status. Zgodnie z projektem każda sprawa była przygotowana indywidualnie a każda ze stron mogła odwołać się od orzeczenia do sądu.
Projekt wysunięty przez Batkiwszczynę poza stanowiskami wskazanymi w projekcie Swobody wspominał dodatkowo o urzędnikach Autonomicznej Republiki Krymu oraz Centralnej Komisji Wyborczej oraz wszystkich środowiskach prawniczych, włączając adwokaturę. Obligatoryjnemu zwolnieniu z zajmowanej posady poddani lustracji podlegali jeżeli:
- należeli do jakichkolwiek centralnych i regionalnych jednostek Partii Komunistycznej Ukrainy;
- byli funkcjonariuszami bądź współpracownikami KGB;
- byli studentami Wyższej Szkoły Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) przy Radzie Ministrów ZSRR im. F. Dzierżyńskiego w Moskwie oraz innych szkół i kursów dla oficerów KGB;
- w okresie rządów Viktora Yanukovycha wydawali wyroki przeciwko protestującym (sędziowie), inicjowali lub zezwalali na akcje przeciwko uczestnikom EuroMajdanu;
- dopuszczali się korupcji.
Ustawa przewidywała stworzenie niezależnej Państwowej Komisji Lustracyjnej Ukrainy odpowiedzialnej za przeprowadzenie weryfikacji w sposób zdecentralizowany – komisja miała mieć centralne biuro oraz przedstawicielstwa regionalne synchronicznie wykonujące obowiązki. Jej skład, procedura naboru oraz uprawnienia zostały bardzo dokładnie opisane wraz z zagwarantowaniem budżetu dającego jej możliwość efektywnego działania. Ustawa nie przewidywała możliwości odwołania do sądu od negatywnego wyniku weryfikacji.
Projekty wniesione przez UDAR były w największym stopniu zbliżone do polskich rozwiązań lustracyjnych i najbardziej liberalne. Przewidywały weryfikację tylko trzech najwyższych kategorii urzędników państwowych włączając w to deputowanych ludowych (członków parlamentu) Ukrainy, ministrów i wiceministrów, członków Centralnej Komisji Wyborczej, członków Wyższej Rady Sądownictwa oraz sędziów najwyższych centralnych sądów. Zwolnieniu miały podlegać osoby, które:
- zajmowały kierownicze stanowiska w organach Partii Komunistycznej Ukrainy, Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego;
- ponosiły odpowiedzialność za jakąkolwiek działalność w postaci decyzyjnej lub wspierającej prześladowania opozycji parlamentarnej oraz obywateli za ich polityczną lub społeczną aktywność w okresie od 15 grudnia 2000 r. do 23 stycznia 2005 r. (druga kadencja prezydenta Leonida Kuczmy), oraz od 1 kwietnia 2010 do 1 kwietnia 2014 r. (rządy Viktora Yanukovycha);
- ponosiły odpowiedzialność za udowodnione uczestnictwo w jakichkolwiek fałszerstwach wyborczych.
Ustawa ta przewidywała stworzenie niezależnego Komitetu Lustracyjnego w postaci urzędu mającego uprawnienia do prowadzenia lustracji oraz precyzowała jego pełnomocnictwa i wiązała jego kadencję z kadencją Rady Najwyższej.
9 kwietnia 2014 r. Przewodniczący Rady Najwyższej Ukrainy i tymczasowa (do czasu przeprowadzenia wyborów prezydenckich) głowa państwa Oleksandr Turchynov (będący jednocześnie jednym z liderów partii Batkiwszczyna) zasugerował wycofanie wszystkich projektów ustaw lustracyjnych i skierował prośbę do przewodniczącego Społecznego Komitetu Lustracyjnego Yehora Soboleva o podjęcie próby unifikacji zaproponowanych rozwiązań. Nie powstrzymało to jednakże deputowanych Romana Chernehy (Udar) i Serhiya Kaplina (Udar) przed zarejestrowaniem kolejnych propozycji oznaczonych następnie jako #4678, oraz #4678-1. Zatem w okresie od końca lutego do początku kwietnia 2014 r. powstało łącznie 6 projektów ustaw lustracyjnych zarejestrowanych oficjalnie w Radzie Najwyższej. Oprócz tego istniały koncepcje aktywistów społecznych z rozmaitych lokalnych komitetów obywatelskich (spośród których jednak postać przemyślanego projektu miały jedynie opracowania Charkowskiej Grupy Obrony Praw Człowieka reprezentowanej przez Yevhena Zakharova).
Powszechnie rozumiano, że Ukraina powinna rozpocząć proces oczyszczenia władzy od generalnego przeglądu i weryfikacji wymiaru sprawiedliwości, uważanego za jedno z głównych siedlisk korupcji w kraju. Wobec tego, w dn. 8 kwietnia 2014 r. Rada Najwyższa przyjęła ustawę „O odnowieniu zaufania do aparatu sprawiedliwości”, na podstawie której powołana została Tymczasowa Komisja ds. Weryfikacji Sędziów.
Komisja miała się składać z 15 członków (wyznaczanych w równej liczbie przez Sąd Najwyższy, Radę Najwyższą i Pełnomocnika Rządu ds. Walki z Korupcją) i funkcjonować tylko przez rok od chwili powołania. Weryfikacja prowadzona przez Komisję miała dotyczyć przypadków łamania przysięgi sędziowskiej, w zakresie naruszenia m. in. zasad obiektywizmu i bezstronności orzekania. W tym celu sprawdzane miało zostać w szczególności procedowanie w zakresie prawa procesowego i materialnego.
Raport z indywidualnej weryfikacji miał być wysyłany do Wyższej Rady Sądownictwa, która w założeniach ma podejmować decyzje co do dalszego losu danego sędziego. Rada może pozostawić go na stanowisku, nakłonić do odejścia w stan spoczynku lub – w uzasadnionych przypadkach – zainicjować postępowanie prokuratorskie. W praktyce jednak Wyższa Rada Sądownictwa nie ukonstytuowała się, gdyż organy odpowiedzialne za wyznaczenie jej członków nie dopełniły formalności (paraliż decyzyjny parlamentu i prezydenta).
3. Społeczny komitet lustracyjny i jego działalność
26 lutego 2014 r. Arseniy Yatsenyuk, któremu Rada Najwyższa powierzyła misję stworzenia rządu po ucieczce prezydenta Yanukovycha i rozpadzie rządzącej koalicji Partii Regionów z komunistami nominował Yehora Soboleva, znanego dziennikarza śledczego i jednego z liderów protestów społecznych na Majdanie, na stanowisko przewodniczącego Ukraińskiego Komitetu Lustracyjnego. Sobolev został zaprezentowany publicznie tego samego dnia razem z pozostałymi członkami nowego rządu (Gabinetu Ministrów) podczas zgromadzenia na kijowskim Majdanie. Jednocześnie Komitet Lustracyjny nigdy nie uzyskał jakiejkolwiek osobowości urzędowej (jego funkcjonowania nie regulowało żadne ustawodawstwo), ani nie otrzymał budżetu na swoje działania, a zatem też formalnej możliwości pracy. Wskazywałoby to na fakt, że faktyczne oczyszczenie władzy nie znajdowało się szczególnie wysoko na liście priorytetów nowych władz Ukrainy.
Pomimo braku funduszy i prawnej podstawy do działania (posiadając de facto jedynie statusu nieformalnej organizacji społecznej), Komitet Lustracyjny, w oparciu o zaangażowanie aktywistów społecznych kontynuował prace nad szerzeniem wiedzy o lustracji w społeczeństwie i wywieraniem presji na polityków (często w formie głośnych manifestacji pod Radą Najwyższą i innymi organami władzy) w celu opracowania jej mechanizmów i wprowadzenia w życie, a – od początku kwietnia 2014 r. – także nad sformowaniem jednej kompromisowej propozycji ustawy lustracyjnej zgodnie z prośbą wysuniętą przez Przewodniczącego Rady Najwyższej Turchynova.
Komitet Lustracyjny składa się z pracujących społecznie prawników, aktywistów obywatelskich i dziennikarzy. Z czasem pozyskał także wsparcie grupy ukraińskich deputowanych na czele z niezrzeszonym posłem Yuriyem Derevyanko (wybrany do parlamentu z okręgu jednomandatowego jako przedstawiciel niszowej partii Front Zmian). Kampanię prolustracyjną aktywnie wspierały rozmaite inicjatywy obywatelskie, często wywodzące się z ruchu społecznego EuroMajdanu (jak AutoMajdan kierowany przez Serhiya Kobę) i organizacje pozarządowe (w tym m. in. Fundacja Otwarty Dialog). Siłą Komitetu, obok szerokiego wsparcia i osobistej popularności stojącego na jego czele Soboleva, była także regularna i intensywna komunikacja ze społeczeństwem prowadzona przy wykorzystaniu mediów społecznościowych i briefingów prasowych organizowanych w Ukraińskim Medialnym Centrum Kryzysowym.
Komitet prowadził akcje prolustracyjne pod hasłem „Czysta władza”. Posiadał przedstawicieli regionalnych w poszczególnych obwodach kraju.
Członkowie i aktywiści Komitetu niejednokrotnie spotykali się z próbami wywierania presji mającej storpedować bądź ograniczyć ich działalność, najczęściej w postaci gróźb pod swoim adresem. 13 czerwca 2014 r. tzw. “nieznani sprawcy” włamali się do kijowskiego mieszkania rodziców żony Yehora Soboleva, szefa Społecznego Komitetu Lustracyjnego. Sprawcy – poza pozostawieniem wyraźnych śladów swojej obecności w postaci ogólnego nieporządku i dewastacji mienia – nie zabrali niczego, pozostawiając nawet laptopa. Wobec lustracji i samego Soboleva prowadzono także intensywną i brutalną kampanię zniesławiającą zarzucając mu rosyjskie pochodzenie, szpiegostwo na rzecz Rosji i celowe tworzenie złych rozwiązań lustracyjnych w celu “skonfliktowania narodu”, prowokowania konfliktów wewnętrznych i osłabianiu państwa w czasie konfliktu z Rosją.
4. Ustawa „O oczyszczeniu władzy”
12 czerwca 2014 r. zaprezentowano publicznie pierwszy projekt ustawy lustracyjnej opracowany przez Społeczny Komitet Lustracyjny.
Pierwszy unifikacyjny projekt ustawy zakładał miedzy innymi, że każdy urzędnik państwowy lub kandydat na stanowisko publiczne powinien przechodzić przez badania wariograficzne (test przeprowadzany w oparciu o wykrywacz kłamstw). Podobnie jak w projektach parlamentarnych decyzja komisji weryfikacyjnej była automatyczna i nie dawała żadnej możliwości odwołania się drogą sądową od jej decyzji.
W następstwie dyskusji nad projektem i krytycznych opinii otrzymanych od ekspertów zarówno z Ukrainy, jak i z zagranicy tekst projektu został zmieniony i budzący największe kontrowersje zapis o wykrywaczu kłamstw usunięto.
Drugi projekt ustawy zaproponowany przez Komitet Lustracyjny i zarejestrowany 24 lipca 2014 r. był kompromisem politycznym pomiędzy oczekiwaniami Swobody, Batkiwszczyny i UDAR-u, natomiast sugestie Charkowskiej Grupy Obrony Praw Człowieka (postulującej ograniczenie kręgu urzędników poddanych lustracji i stworzenie niezależnego organu lustracyjnego) nie zostały uwzględnione na tym etapie. Pomysł powołania niezależnej od władzy wykonawczej instytucji odpowiedzialnej za przeprowadzenie lustracji z inicjatywy wspierających lustrację parlamentarzystów zarzucono, argumentując to potrzebą wprowadzenia zmian w konstytucji i koniecznością poniesienia znaczących dla zmagającego się z ciężkim kryzysem ekonomicznym kraju kosztów.
Kluczowe założenia tego projektu ustawy przyjętego następnie przez Radę Najwyższą w pierwszym czytaniu 14 sierpnia 2014 r. zakładały:
- przeprowadzenie weryfikacji przez Narodową Agencję ds. Służby Cywilnej, która od 2011 roku jest niezależną instytucją o specjalnym statusie. Powołana w 1994 roku, ma za zadanie ma wspieranie państwowej polityki kadrowej oraz reformę i ciągłe podnoszenie kompetencji urzędników państwowych; jej przewodniczący powoływany jest i odpowiada przed premierem;
- każda jednostka administracji państwowej, w tym organy administracji terytorialnej miała za zadanie utworzyć własną komisję weryfikacyjną a kierownik danego urzędu miał za zadanie czuwać nad przeprowadzeniem tego procesu; informacja o przeprowadzanej weryfikacji miała zostać umieszczona na stronie internetowej Narodowej Agencji ds. Służby Cywilnej;
- weryfikacja miała przebiegać trójtorowo: 1) pod kątem praktyk korupcyjnych za czasów reżimu Viktora Yanukovychaa, a także 2) podejmowania działań przeciwko uczestnikom EuroMajdanu na przełomie 2013/2014 r. oraz 3) szeroko rozumianej współpracy z KGB;
- w aspekcie majątkowym (antykorupcyjnym) – przeprowadzenie lustracji obejmującej całościową weryfikację dochodów osób podlegających temu procesowi, a także wszystkich aktywów finansowych członków rodziny pierwszego i drugiego stopnia;
- od orzeczenia lustracyjnego przysługiwało odwołanie do sądu administracyjnego.
Zgodnie z regulaminem Rady Najwyższej pomiędzy głosowaniami w pierwszym i drugim czytaniu przez dwa tygodnie można wnosić ewentualne zmiany do projektu ustawy. Każda poprawka może być wniesiona albo poprzez jednego z deputowanych – inicjatorów projektu, jednego lub więcej deputowanych w ogóle, lub przez komitety społeczne, które współpracujące przy powstawaniu ustawy.
Konsultacje społeczne mające na celu poznanie opinii aktywistów i ekspertów zostały przeprowadzone dwukrotnie: 26 sierpnia i 2 września 2014 r.
Wśród zgłoszonych postulatów znalazły się przede wszystkim oczekiwania uproszczenia procedury weryfikacyjnej i zwiększenia jej przejrzystości, skrócenia okresu zakazu wykonywania funkcji publicznych, oraz co najistotniejsze – powołania niezależnej instytucji odpowiedzialnej za weryfikację. Szczegółowe omówienie rekomendacji mających w zamierzeniu wytyczać kierunek modyfikacji ustawy lustracyjnej, które zostały opracowane przez ekspertów międzynarodowych zaangażowanych przez Fundację Otwarty Dialog znajdują się w załączniku nr 1 „Propozycje zmian do Ustawy Ukrainy „O oczyszczeniu władzy” przyjętej w pierwszym czytaniu dnia 14 sierpnia 2014 r. oraz uwagi do ustawy przyjętej w całości” do niniejszego raportu. Uwagi ukraińskich ekspertów zostały omówione w sekcji pn. Kontrowersje.
16 września 2014 r. pod wpływem ogromnej presji ze strony społeczeństwa Rada Najwyższa ostatecznie przegłosowała ustawę „O oczyszczeniu władzy” w jej trzeciej edycji (po licznie wniesionych poprawkach). Ustawę przez cały dzień próbowano poddać pod głosowanie cztery razy – za każdym razem brakowało kworum. Skuteczna okazała się dopiero piąta próba, kiedy późnym popołudniem udało się wnieść ustawę pod obrady parlamentu i w ciągu dziesięciu minut przegłosować. Jednocześnie przez cały dzień przed budynkiem Rady Najwyższej odbywały się masowe protesty, których uczestnicy żądali przyjęcia ustawy. Od rana gromadzono opony i zablokowano ulicę Hrushevskiego. Temperatura protestów sięgnęła zenitu w drugiej połowie dnia, kiedy podpalono zgromadzone opony i wrzucono do kosza na śmieci wychodzącego z budynku Rady deputowanego Partii Regionów Vitaliya Zhuravskiego, który zasłynął zainicjowaniem styczniowych ustaw o sankcjach karnych wobec protestujących na Majdanie. (tzw. prawo o dyktaturze). Pomimo przyjęcia ustawy przez Radę, aż do 25 września 2014 r. (kiedy została opublikowana na stronie internetowej parlamentu), jej ostateczna treść pozostawała nadal tajemnicą dla opinii publicznej.
25 września 2014 r. Oleksandr Turchynov, Przewodniczący Rady Najwyższej, podpisał ustawę i przekazał ją do podpisu przez prezydenta.
Według finalnego brzmienia ustawy, lustracja na Ukrainie opierać się ma na następujących zasadach:
- proces weryfikacji będzie nadzorowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości;
- kierownik każdej jednostki administracji publicznej będzie odpowiedzialny za przeprowadzenie weryfikacji w swojej instytucji;
- każdy kandydat na stanowisko w administracji publicznej objęty ustawą będzie zobowiązany do złożenia deklaracji lustracyjnej, w której poinformuje o źródłach swoich dochodów, oraz pozostałych przewidzianych prawem kwestiach, takich jak aktywny udział w akcjach przeciwko uczestnikom EuroMajdanu;
- zostanie utworzona Społeczna Rada Lustracyjna przy Ministerstwie Sprawiedliwości mająca za zadanie wspierać i kontrolować prace Ministerstwa w zakresie lustracji; jednocześnie ustawa nie precyzuje organu odpowiedzialnego za powołanie, trybu powołania i zakresu odpowiedzialności Rady;
- zakres stanowisk podlegających lustracji został ograniczony do trzech najwyższych szczebli urzędników państwowych na wszystkich szczeblach administracji państwowej, z wyłączeniem stanowisk obieralnych. Stanowiska obieralne według raportu Rady Europy będącego uzupełnieniem Rezolucji 1096 i orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie powinny podlegać lustracji, gdyż procedura wyboru przez społeczeństwo jest uznawana za wystarczające zabezpieczenie. Jednakże w ukraińskim kontekście politycznym, w którym nieprzejrzysta ordynacja wyborcza pozwala na głosownie jedynie na listy partyjne (bez głosowania na konkretne nazwisko kandydata do parlamentu ), to rozwiązanie budzi istotne zastrzeżenia.
5. Rozwój wypadków po uchwaleniu ustawy przez Radę Najwyższą
Po uchwaleniu ustawy i jej podpisaniu 25 września 2014 r. przez przewodniczącego Rady Najwyższej, zgodnie z procedurą została wysłana do podpisu przez prezydenta Petro Poroshenkę, który ustawowo ma na to 10 dni roboczych.
Pomimo początkowych obiekcji (prezydent twierdził, że lustracja jest złym rozwiązaniem dla Ukrainy w obliczu konfliktu zbrojnego i zamiast lustracji lepiej wprowadzić kompleksowe mechanizmy antykorupcyjne) 9 października 2014 r. Petro Poroshenko podpisał ustawę. W środę 15 października 2014 r. została ona oficjalnie opublikowana w dzienniku urzędowym i tego samego dnia weszła w życie. Brak nawet minimalnego okresu vacatio legis umożliwiającego przygotowanie instytucji państwowych do wdrożenia jej zapisów był jednym z powodów krytyki ze strony ekspertów.
3 października 2014 r. potwierdzono informację o tym, że Yulia Levochkina, deputowana Partii Regionów (oraz siostra wpływowego szefa administracji prezydenta Yanukovycha Sergeya Levochkina) pełniąca z ramienia Rady Najwyższej funkcję zastępcy przewodniczącego Komitetu Monitorującego Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy skierowała ustawę „O oczyszczeniu władzy” na ekspertyzę do Komisji Weneckiej (Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo będąca ciałem doradczym Rady Europy). Pomimo tego, że ocena Komisji nie ma żadnego wpływu na prawo krajowe, to posunięcie wywołało ogromne emocje na Ukrainie, gdzie przeciwnicy lustracji skupieni wokół odsuniętych od władzy środowisk politycznych (wywodzący się z Partii Regionów, Partii Komunistycznej oraz części deputowanych niezależnych) wykorzystali je jako podstawę do stwierdzenia, że ustawa nie jest zgodna z prawem międzynarodowym i będzie skasowana.
W rzeczywistości Komisja Wenecka sformuje grupę ekspertów złożoną ze specjalistów w zakresie prawa konstytucyjnego i międzynarodowego, która rozpatrzy ustawę pod kątem jej zgodności z wytycznymi prawa europejskiego ze szczególnym naciskiem na Rezolucję 1096 (1996 r.), a także jej spójności logicznej oraz ogólnej jakości legislacyjnej.
Podpisując ustawę prezydent Poroshenko zapewnił, że zostaną w niej wprowadzone ewentualne zmiany po otrzymaniu rekomendacji od Komisji Weneckiej.
6. Kontrowersje i źródła krytyki
Obok ustawy „O odnowieniu zaufania do aparatu sprawiedliwości” ustawa „O oczyszczeniu władzy” jest drugą najbardziej atakowaną przez opozycję i kręgi powiązane z dawną Partią Regionów. Politycy i działacze kojarzeni z wywodzącym się z niej Blokiem Opozycyjnym (uzyskał 9,43 % głosów w wyborach parlamentarnych 26 października 2014 r.; jego przewodniczącym jest obecnie Yuriy Boyko, w przeszłości wicepremier i minister energetyki, uważany za bliskiego współpracownika obalonego prezydenta Yanukovycha) aktywnie działają na rzecz sparaliżowania obydwu ustaw zapowiadając ich zaskarżenie do Sądu Konstytucyjnego, a także prowadząc aktywny lobbing w instytucjach międzynarodowych, w szczególności na forum Unii Europejskiej w celu przekonywania, że tak sama idea lustracji, jak i ukraińskie mechanizmy lustracyjne są złe.
Tymczasem prawo przynosi już pierwsze efekty. Istnieje zapis o braku wyciągania negatywnych konsekwencji wobec osób, które z własnej inicjatywy złożą rezygnację z zajmowanych stanowisk. 8 października 2014 r. skorzystał z niego p.o. Ministra Gospodarki Anatoliy Maksuta. 16 października 2014 r., w pierwszy dzień po wejściu w życie ustawy lustracyjnej premier Arseniy Yatsenyuk podpisał zgodę na wypowiedzenie stosunku pracy przez 39 osób ze swojej administracji.
Istotne są także głosy krytyczne wobec uchwalonej ustawy oparte na przesłankach merytorycznych. Pochodzą one głównie od grupy ekspertów i inicjatorów procesu lustracyjnego na Ukrainie, początkowo zaangażowanych w prace Komitetu Lustracyjnego Soboleva, którzy później złożyli rezygnacje w akcie niezgody na obrany kierunek prac.
Jedne z najbardziej krytycznych analiz publikuje Leonid Antonenko, prominentny prawnik ukraiński, czynnie zaangażowany w prace grupy roboczej Ministerstwa Sprawiedliwości ds. wdrażania reform antykorupcyjnych. Główna linia krytyki Antonenki opiera się na stwierdzeniu, że ustawa – wbrew deklarowanym przez polityków intencjom i oczekiwaniom społecznym – wcale nie uderza w największych zbrodniarzy poprzedniego reżimu.
Inne istotne uwagi Leonida Antonenki dotyczą braku powołania centralnego, niezależnego organu całościowo odpowiedzialnego za lustrację. Jej zdecentralizowany charakter a zwłaszcza fakt, że to szef każdej instytucji publicznej jest odpowiedzialny za przeprowadzenie lustracji niejako “u siebie”, może powodować daleko idącą uznaniowość i stwarzać pole do manipulacji. Niejako potwierdza to głośne oświadczenie Tetyany Chechetov, szefowej Urzędu Miejskiego w Charkowie, o tym, że nie widzi w swoim urzędzie osób kwalifikujących się pod ustawę. Antonenko dodatkowo zwraca uwagę na konieczność lustrowania parlamentarzystów i wytyka ideologiczny charakter spisu przeszłych stanowisk, za zajmowanie których następuje negatywne orzeczenie lustracyjne, zauważając, że taka decyzja powinna być powiązana każdorazowo z konkretną winą, a nie faktem samej przynależności do określonego gremium kierowniczego.
Krytyczne opinie formułowane są także przez Maksyma Cherkasenko, innego byłego członka Komitetu Lustracyjnego, który zwraca uwagę na fakt, że ustawa nie spełnia w obecnej postaci norm prawa międzynarodowego. Podobnie jak Antonenko, Cherkasenko postuluje stworzenie niezależnej instytucji prowadzącej lustrację w sposób zorganizowany i scentralizowany, co w większym stopniu odpowiadałoby wytycznym Rady Europy. Ekspert apeluje również o szczególną uwagę w kwestii zapewnienia właściwej ochrony prywatności i unikania tzw. dzikiej lustracji.
Ustawę publicznie krytykuje również Yevhen Zakharov, szef Charkowskiej Grupy Obrony Praw Człowieka i znany działacz zaangażowany we wsparcie protestów na Majdanie. Głównym argumentem Zakharova jest naruszenie regulaminu Rady Najwyższej podczas głosowania nad ustawą. Poza tym zwraca on, analogicznie jak inni eksperci, uwagę na brak utworzenia niezależnego organu mającego zajmować się lustracją, oraz na naruszenie prywatności osób trzecich poprzez przeglądanie stanu majątkowego zbyt szerokiego grona osób (jednakże intencją projektodawcy było ograniczenie typowej dla Ukrainy sytuacji, w której urzędnik państwowy przepisuje posiadany majątek na członków dalszej rodziny). Zakharov zadaje także pragmatyczne pytanie o nowych kandydatów do pracy w urzędach państwowych (lustracja implikuje pilną potrzebę organizacji nowego, efektywnego procesu kształcenia wysoko wykwalifikowanych urzędników publicznych).
Środowisko ukraińskich ekonomistów przyjęło postawę ostrożną wobec procesu wdrażania ustawy. Ekonomiści (często poprzez publikacje na łamach Forbes Ukraine) zadają pytanie, według jakich zasad będą dobierane osoby na stanowiska potencjalnie opróżnione masowo w krótkim czasie, zwracając jednocześnie uwagę na potrzebę przeprowadzenia szerokiej reformy służby cywilnej.
Zdaniem Prokuratora Generalnego Ukrainy Vitaliya Yaremy ustawa narusza konstytucję i spowoduje ogromną liczbę skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu ze względu na naruszenie reguły indywidualnej odpowiedzialności prawnej. Warto przy tym zaznaczyć, że w świetle składanych publicznie deklaracji, Prokurator Generalny nie popiera lustracji w ogóle, a w społecznym odczuciu prokuratura i pozostałe organy ścigania należą do najbardziej skorumpowanych struktur w kraju i dlatego bronią się przed wprowadzeniem jakichkolwiek mechanizmów weryfikacyjnych.
7. Stan obecny i perspektywy
Obecnie (stan na 17 listopada 2014 r.) Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowuje się do wdrażania tego prawa, do czego konieczne jest opracowanie i przyjęcie aktu wykonawczego precyzującego porządek procedur i kompetencje poszczególnych struktur wewnętrznych, stworzonych celowo do przeprowadzenia procedury lustracyjnej utworzonych w ramach resortu. Przygotowywany akt wykonawczy ma na celu także określić zasady działania Społecznej Rady Lustracyjnej przy Ministerstwie.
Prawo lustracyjne zaczęło już funkcjonować w wymiarze praktycznym ze względu na zapis o automatycznym zwolnieniu z pracy osób z kierowniczych stanowisk w urzędach administracji publicznej oraz aparatu sprawiedliwości, jeśli przynajmniej przez rok czasu zajmowali stanowiska podczas okresu sprawowania władzy przez prezydenta Viktora Yanukovycha i nie zwolnili się na własną prośbę. Rejestr tych osób dostępny jest na oficjalnej stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości. Ogólna liczba zwolnionych na dzień 12 listopada 2014 r. wynosiła 350 osób.
Ponadto media nieustannie donoszą o najbardziej głośnych przypadkach lustracji wyższych urzędników.
Są także pierwsze wnioski odwoławcze. Prokurator z miasta Sumy wniósł sprawę do sądu administracyjnego, kwestionując własną lustrację, twierdząc, że “nie naruszał praw człowieka, nie ma nic na sumieniu i nie rozumie, czemu traci pracę”.
Zwolniono także m. in. pierwszego zastępcę prokuratora generalnego Nikolaya Holomsha, który również zwrócił się od razu do sądu oraz wiceministra gospodarki Anatoliya Suchomlina.
W związku z niejasnościami interpretacyjnymi dot. stosowania niektórych zapisów ustawy, Służba Wywiadu Zagranicznego Ukrainy jako pierwsza instytucja państwowa zwróciła się do Sądu Konstytucyjnego z prośbą o ich interpretację. Natomiast prokurator generalny zapowiedział zaskarżenie całości ustawy jako niezgodnej z konstytucją (czego jednak do chwili obecnej nie uczynił). Podobne deklaracje pojawiły się także ze strony części środowiska sędziowskiego (prawo ukraińskie daje taką możliwość sędziom sądów najwyższego szczebla).
Obecnie kluczowe znaczenie dla dalszego przebiegu procesu lustracyjnego na Ukrainie będzie miało przygotowywane rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości precyzujące funkcjonowanie procedur weryfikacyjnych, ocena i rekomendacje Komisji Weneckiej i ich recepcja na gruncie krajowym oraz stanowisko prezydenta, nowego rządu i większości parlamentarnej wobec ewentualnych nowelizacji ustawy. Bardzo istotne będą także decyzje Sądu Konstytucyjnego (zwłaszcza po ewentualnym wpłynięciu zapowiadanych skarg).
W dalszej przyszłości duże znaczenie będzie miało również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w przypadku pozwania Ukrainy przez osoby uznające się za ofiary procesu lustracyjnego.
Z punktu widzenia wsparcia międzynarodowego społeczność międzynarodowa powinna pozostać aktywnym obserwatorem implementacji procesu lustracyjnego na Ukrainie. Jeden z postulatów zakładał nawet udział międzynarodowych obserwatorów w procesie lustracji przy instytucjach przeprowadzających i nadzorujących weryfikację na wzór obserwatorów – członków misji obserwacji wyborczych. W zamierzeniu miało to zwiększać ich transparentność oraz wiarygodność – poprzez minimalizację podejrzeń o nadużywanie weryfikacji jako narzędzia walki z przeciwnikami politycznymi.
Podobną, kontrolną rolę skutecznie spełnia społeczeństwo obywatelskie, którego dalszy rozwój wymaga wsparcia w obszarze finansowym i kształcenia kompetencji liderów. Krytycznym obszarem będzie również przygotowywanie nowych kadr na potrzeby służby publicznej w formie szkoleń, seminariów, stypendiów zagranicznych i wizyt studyjnych etc., ale przede wszystkim – nowoczesnego zinstytucjonalizowanego systemu kształcenia, którego centrum powinna stać się zreformowana Wyższa Szkoła Służby Publicznej. W tym obszarze wskazane wydaje się skorzystanie z doświadczeń krajów takich jak Francja (École nationale d’administration), czy Polska (Krajowa Szkoła Administracji Publicznej).
8. Działania Fundacji Otwarty Dialog
Od marca 2014 r. Fundacja Otwarty Dialog aktywnie wspiera Komitet Lustracyjny ekspertyzami oraz działaniami informacyjnymi nt. lustracji przeprowadzanymi poza granicami Ukrainy. Zorganizowaliśmy lub współorganizowaliśmy kilka konferencji tematycznych oraz wizyt studyjnych w instytucjach zajmujących się lustracją, pamięcią historyczną, walką z korupcją, zwalczaniem przestępczości zorganizowanej i bezpieczeństwem państwa w krajach UE, które po 1989 r. przeszły transformację ustrojową. Fundacja organizowała także kilka spotkań informacyjnych dla społeczności lokalnych zachodniej i południowej Ukrainy poświęconych idei lustracji i polskim doświadczeniom lustracyjnym.
01 kwietnia 2014 r. w Hotelu Kozackim w Kijowie przeprowadzona została pierwsza poświęcona lustracji międzynarodowa konferencja pn. „Lustracja: rozwiązania dla Ukrainy”, która zgromadziła ukraińskich polityków, środowiska prawnicze, dziennikarzy i aktywistów obywatelskich. Dyskusjom na gruncie wewnątrzukraińskim towarzyszyły wystąpienia ekspertów zagranicznych (spośród których wielu zajmuje się szeroko rozumianą problematyką lustracyjną zawodowo) z Polski, Czech, Gruzji, Estonii, i Litwy, którzy przedstawili mechanizmy lustracyjne funkcjonujące w poszczególnych krajach. Obecny był także ekspert ze Słowenii, który na jej przykładzie wskazywał na poważne zagrożenia stojące przed Ukrainą w przypadku nie przeprowadzenia lustracji.
W okresie maj – czerwiec 2014 r. zorganizowany został cykl wizyt studyjnych z udziałem przewodniczącego Społecznego Komitetu Lustracyjnego Yehora Soboleva, który na zaproszenie Fundacji odwiedził Paryż, gdzie koncepcja lustracji na Ukrainie została zaprezentowana m. in. parlamentarzystom francuskim, a także Parlament Europejski w Brukseli, Radę Europy w Strasburgu i Pragę, gdzie odbyło się m. in. spotkanie z dr Pavlem Žáčkiem, twórcą i pierwszym prezesem czeskiego Instytutu Badania Reżimów Totalitarnych oraz Petruską Sustrovą, czechosłowacką dysydentką i współautorką czeskiej ustawy lustracyjnej, odpowiedzialną następnie z ramienia Ministerstwa Spraw Wewnętrznych za rozliczenie działalności służb bezpieczeństwa w okresie komunizmu.
W czerwcu 2014 r. na zaproszenie prezesa polskiego Instytutu Pamięci Narodowej, we współpracy z Fundacją, odbył się cykl spotkań w Warszawie, m. in. z kierownictwem IPN i Biura Lustracyjnego IPN, Prokuraturą Generalną, Centralnym Biurem Antykorupcyjnym oraz z niezależnymi ekspertami.
Efektem wizyt studyjnych były niektóre z rozwiązań i mechanizmów weryfikacyjnych zawartych już w pierwszym projekcie ustawy przygotowanym przez Komitet Lustracyjny w oparciu o doświadczenia zagraniczne. Fundacja przetłumaczyła go na osiem języków europejskich.
Ponadto, opinie i ekspertyzy autorstwa zagranicznych ekspertów były zbierane na bieżąco przez koordynatorów Fundacji i po opracowaniu przekazywane Komitetowi Lustracyjnemu, deputowanym Rady Najwyższej i innym zainteresowanym stronom. W znacznym stopniu przyczyniło się to do poprawy przejrzystości projektów legislacyjnych.
Rezultaty prac zespołu ekspertów zostały zaprezentowane na konferencji prasowej w dn. 22 sierpnia 2014 r. w formie listy wytycznych, jakie należałoby uwzględnić w dalszych pracach nad ustawą aby w pełni spełniała wymogi prawa międzynarodowego oraz wytyczne Rady Europy (zdaniem wielu ekspertów w obecnym kształcie ustawa może zostać zakwestionowana).
11 września 2014 r. razem z USAID FAIR Justice Project zorganizowana została kolejna konferencja „Lustracja: zagraniczne doświadczenia i perspektywy na Ukrainie” mająca za zadanie poszerzyć wymianę wiedzy pomiędzy środowiskami zaangażowanymi w proces legislacyjny a zagranicznymi ekspertami oraz podsumować dotychczasowe ukraińskie prace nad lustracją.
9. Podsumowanie
Rezultat aktywności Społecznego Komitetu Lustracyjnego od marca do września 2014 r. można uznać za ogromny sukces polityczny. Lustracja na Ukrainie przeszła drogę od postulatu społecznego przez ścieżkę legislacyjną do wdrożenia w życie; zaczęła również przynosić pierwsze efekty w postaci licznych rezygnacji najprawdopodobniej silnie skorumpowanych urzędników państwowych. Skuteczne oddziaływanie na niechętne rzeczywistemu przyjęciu ustawy elity polityczne było możliwe m. in. dzięki wykorzystaniu silnej presji społecznej poprzez organizowanie manifestacji pod Radą Najwyższą. Mobilizowanie społeczeństwa było także wykorzystywane jako instrument do forsowania dymisji oraz inicjowania postępowań dyscyplinarnych i prokuratorskich wobec niektórych najbardziej obciążonych i skompromitowanych urzędników związanych z poprzednim reżimem, także na poziomie lokalnym.
Warto przypomnieć, że w sytuacji wyjściowej w Radzie Najwyższej współistniało sześć rożnych, wzajemnie wykluczających się projektów legislacyjnych opracowanych przez kilka skonfliktowanych ze sobą środowisk, przy czym podzielone były nie tylko partie polityczne, ale i środowisko eksperckie. Także prezydent Poroshenko (stojący na stanowisku, że optymalną formą lustracji są wybory) ani premier Yatsenyuk nie należeli początkowo do zwolenników lustracji. Tymczasem obecnie lustracja jest jednym z głównych punktów programowych większości partii politycznych reprezentowanych w parlamencie po wyborach parlamentarnych (październik 2014 r.)
Za największy mankament lustracji na Ukrainie może być uznana sama ustawa. Niestety, wiele z rekomendacji międzynarodowych ekspertów nie zostało uwzględnionych, a stawa „O oczyszczeniu władzy” powinna w naszej ocenie zostać w sposób istotny zmodyfikowana, szczególnie w obszarze egzekwowania indywidualnej odpowiedzialności w procesie weryfikacyjnym oraz stworzenia powołanej do tego niezależnej instytucji (przy czym kwestia konieczności zmiany konstytucji jako niezbędnego do tego warunku pozostaje dyskusyjna; na pewno jednak w sposób bardzo istotny ogranicza na to szanse).
Niemniej jednak treść ustawy była przedmiotem niezliczonej ilości negocjacji pomiędzy grupami politycznymi i licznymi frakcjami w ich łonie, nie tylko w celu uzyskania poparcia większości parlamentarnej, ale nawet – zapewnienia kworum podczas głosowania (co jest częstą praktyką w ukraińskim parlamencie). Ponieważ lustracja z samego swojego założenia nakłada dodatkowe rygory i godzi w interesy dużej części klasy politycznej, jej uchwalenie przez ówczesny parlament było możliwe jedynie w wyniku daleko idącego kompromisu. Spowodowało to m. in. wyłączenie deputowanych spod jej obowiązywania.
Ukraina stoi przed pilną koniecznością przeprowadzenia reform systemowych. Jednocześnie okres postrewolucyjny, przedterminowe wybory prezydenckie i parlamentarne oraz przede wszystkim – agresja rosyjska stawiająca pod znakiem zapytania integralność terytorialną i samą suwerenność państwa – nie są czynnikami sprzyjającymi. Pomimo tych negatywnych uwarunkowań lustracja stała się faktem. Ustawa pełni już także istotną rolę prewencyjno – odstraszającą. Mechanizmy weryfikacyjne są dalekie od doskonałości, ale mogą stać się dobrym punktem wyjścia dla dalszych prac. Dla porównania, zapowiadana jako jedna z kluczowych dla poprawy funkcjonowania państwa reforma decentralizacyjna (za której przeprowadzenie odpowiedzialność wziął na siebie wicepremier Volodymyr Groysman) nie wyszła jak dotąd poza stadium studiów i analiz.
W celu uzyskania bardziej szczegółowych informacji prosimy o kontakt:
Agnieszka Piasecka – [email protected]
Bartosz Kramek – [email protected]
Fundacja Otwarty Dialog
Czytaj także:
