Konstytucja Republiki Kazachstanu dopuszcza zastosowanie kary śmierci w przypadku dwóch kategorii zbrodni: aktów terrorystycznych pociągających za sobą ofiary śmiertelne i szczególnie poważnych zbrodni popełnionych w czasie wojny. Przewiduje się też możliwość zastosowania kary śmierci w przypadku osiemnastu szczególnych przestępstw wymienionych w kazachskim kodeksie karnym.
Reforma kodeksu przyjęta przez parlament kazachski 11 czerwca 2014 wprowadza trzy nowe artykuły dotyczące zastosowania kary śmierci i znosi dwa inne, w rezultacie czego aktualnie 19 przestępstw zagrożonych jest karą śmierci.
11 czerwca 2014 kazachski parlament przyjął nowy kodeks karny .
Aspekty historyczne
Kodeks karny Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z 1959 (obowiązujący do 1998) zawierał 25 zbrodni zagrożonych karą śmierci, w tym zbrodnie przeciw państwu, morderstwa z premedytacją i inne poważne zbrodnie (głownie wojskowe). Artykuł 22 kodeksu określa karę śmierci jako karę nadzwyczajną i zastrzega możliwość jej przyszłego zniesienia.
Między 1994 i 1997 Kazachstan zmniejszył o połowę liczbę przestępstw zagrożonych karą śmierci. Ewolucja ta zgodna jest z międzynarodową tendencją i reformą sądowniczą zatwierdzoną przez prezydenta w 1994 roku, humanizującą prawo karne i stwarzającą wstępne warunki do stopniowego zniesienia kary śmierci. Zrewidowany kodeks karny zakazywał skazywania na karę śmierci kobiet, osób mających w chwili popełniania przestępstwa mniej niż 18 lat, jak również osób mających ponad 65 lat w chwili nakładania kary. Poza tym, zastosowanie kary śmierci wymagało jednomyślnej zgody trzech sędziów prowadzących sprawę, jak również upłynięcia roku od chwili jej zasądzenia. Poza tym wzrosła liczba kar zastępczych w przypadku przestępstw zagrożonych karą śmierci.
W Kazachstanie ostatni raz kara śmierci została zastosowana 12 maja 2003 roku, wobec 12 osób.
Prezydent Nursułtan Nazarbajew oficjalnie zawiesił wykonywanie egzekucji w 2003 roku, a prezydencki dekret nr 1251 z dnia 17 grudnia 2003 roku wprowadził moratorium na karę śmierci. 1 stycznia 2004 jako alternatywę dla kary śmierci przedstawiono karę dożywotniego pozbawienia wolności. Decyzja ta odzwierciedlała polityczne dążenie państwa do ratyfikowania traktatów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka, jak również Drugiego Protokołu Fakultatywnego Międzynarodowego paktu praw cywilnych i politycznych, zmierzając tym samym do zniesienia kary śmierci.
Od 2002 roku władze manifestowały politykę stopniowego ograniczania możliwości zastosowania kary śmierci. W 2007 roku Kazachstan zmienił konstytucję, ograniczając zastosowanie kary śmierci do szczególnie poważnych zbrodni. Logicznym następstwem byłoby więc całkowite zniesienie kary śmierci w Kazachstanie, jak to zrobiono w dwóch innych krajach Azji Centralnej – Kirgistanie i Uzbekistanie.
Na arenie międzynarodowej kraj jasno wyraził swoje dążenia abolicjonistyczne glosując za Rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ dotyczącą wprowadzenia moratorium na wykonywanie kary śmierci w grudniu 2012 roku.
Tym samym, sytuacja jaką aktualnie obserwujemy jest dość niezrozumiała. 11 czerwca niższa Izba „Mażylis” parlamentu kazachskiego zatwierdziła senacki projekt kodeksu karnego. Do rozdziału 4 kodeksu karnego, zatytułowanego „Zbrodnie przeciw pokojowi i bezpieczeństwu”, dopisane zostały trzy nowe artykuły, w przypadku których stosuje się karę śmierci: Artykuł 164 – stosowanie zabronionych środków i metod walki, artykuł 165 – złamanie praw i zwyczajów wojennych i artykuł 253 – terroryzm międzynarodowy.
Artykuł 164 przewiduje karę śmierci za użycie broni masowej zagłady. Artykuł 165 przewiduje zastosowane kary śmierci w przypadku uśmiercenia osób, które złożyły broń, bezbronnych, rannych, chorych lub rozbitków, personelu medycznego, sanitarnego lub pełniącego posługę duchową, jeńców wojennych, cywili na terenach okupowanych lub w strefie operacji wojennych, jak również osób korzystających z międzynarodowej ochrony podczas działań wojennych.
Natomiast artykuł 253 przewiduje karę śmierci za zamach na życie ludzkie popełniony w celu naruszenia bezpieczeństwa publicznego, zastraszenia ludności, wymuszenia podjęcia decyzji przez władze Republiki Kazachstanu, rząd innego kraju lub organizację międzynarodową, lub popełniony w celu wywołania wojny lub pogorszenia stosunków międzynarodowych. Dodatkowo, artykuł ten przewiduje karę śmierci za zamach na życie polityka lub innej osoby publicznej popełniony w celu zakończenia jej działalności politycznej, jak również za wzięcie zakładników, zajęcie budynków, środków transportu, statków lub innych środków transportu zbiorowego.
Jednocześnie usunięto karę śmierci z dwóch innych artykułów, mających zastosowanie wobec przedstawicieli władzy, w czasie wojny: artykuł 380 (artykuł 448 w nowym kodeksie karnym) – nadużycie władzy i artykuł 380-1 (artykuł 449 w nowym kodeksie karnym) – przekroczenie uprawnień.
Artykuł 380 przewidywał karę śmierci za przekroczenie uprawnień w czasie wojny, tj. jeśli zwierzchnik lub funkcjonariusz ponosił odpowiedzialność za działania przekraczające jego prawa lub uprawnienia, które powodowały istotne naruszenie praw i słusznych interesów obywateli, organizacji, lub prawnie chronionych interesów społecznych lub państwa. Nowy artykuł 449 przewiduje aktualnie dożywotnie pozbawienie wolności zamiast kary śmierci.
Kazachstan manifestuje swoje dążenie do dostosowania prawa krajowego do zobowiązań międzynarodowych, zwłaszcza wynikających z Konwencji Genewskich i ich Protokołów dodatkowych. Jak więc traktować takie pozorne dostosowanie?
Z jednej strony, lista przestępstw zagrożonych karą śmierci została wydłużona o trzy artykuły, co idzie w sprzeczności z dążeniem Kazachstanu do ograniczenia, od ponad 10 lat, stosowania kary śmierci. Z drugiej strony, widzimy zniesienie kary śmierci w przypadku przestępstw, które mogłyby być popełnione przez przedstawicieli władzy, co może być traktowane jako ich chęć zabezpieczenia się przed najwyższą karą.
Reforma ta jest szczególnie niepokojąca, gdyż sytuacja ochrony praw człowieka w Kazachstanie od ponad dwóch lat nieustannie się pogarsza.
Otwarty Dialog apeluje do władz Kazachstanu o porzucenie wszelkich reform, które mogłyby zwiększyć ilość przestępstw dopuszczających karę śmierci oraz o ratyfikowanie drugiego protokołu fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
Fundacja Otwarty Dialog wzywa Kazachstan do głosowania w grudniu 2014 r. za przyjęciem rezolucji o moratorium na wykonanie kary śmierci.
