Z dniem 1 maja 2014 w życie weszła nowa ustawa o cudzoziemcach z dnia 12 grudnia 2013 r. Ustawa przewiduje kilka nowych rozwiązań mających na celu ułatwić sytuację cudzoziemców studiujących i pracujących w Polsce, oraz tych, którzy starają się o zalegalizowanie pobytu.
Przy czym procedura nadania statutu uchodźcy uregulowana jest w odrębnej ustawie, tj. w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP.
Zmiany w ustawie o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, w której uregulowany jest status uchodźcy związane są przede wszystkim ze zmianą nomenklatury, jaka nastąpiła w nowej ustawie o cudzoziemcach. Postępowanie uchodźcze generalnie nie zmieniło się. Najważniejszymi zmianami ww. ustawy są:
- Zmiana definicji „małoletniego bez opieki” przez wskazanie, że osoby dorosłe są za niego odpowiedzialne, zgodnie z prawem obowiązującym w Polsce (dotychczas było „zgodnie z prawem lub zwyczajem”);
- Uzupełnienie zapisu o zapewnieniu ochrony przed prześladowaniem lub ryzykiem doznania poważnej krzywdy o sformułowanie, że uważa się ją za zapewnioną, kiedy jest skuteczna i trwała;
- Kolejny przepis sformułowano w taki sposób, aby z jego brzmienia wynikało, że wnioskujący, który nie posiada dowodów potrzebnych do nadania statusu uchodźcy, mógł przedstawić informacje niezbędne do ustalenia stanu faktycznego;
- W sytuacji, gdy status uchodźcy nadano małoletniemu bez opieki lub udzielono mu ochrony uzupełniającej, to szef Urzędu ds. Cudzoziemców będzie podejmował działania służące odnalezieniu krewnych małoletniego.
Co do zasady, postępowanie o nadanie statusu uchodźcy nie uległo zmianom.
Opinia prawna w przedmiocie najważniejszych zmian, jakie zachodzą w związku z wejściem w życie nowej ustawy o cudzoziemcach
I. Podstawa prawna:
1. Ustawa z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, która wchodzi w życie z dniem 1 maja 2014 r. (Dz. U. 2013 poz. 1650).
II. Novum w ustawie o cudzoziemcach:
1. Zezwolenia na pobyt.
a) Zezwolenie na pobyt czasowy.
Dawne zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony zostało zastąpione przez zezwolenie na pobyt czasowy i został wydłużony z 2 do 3 lat maksymalny okres, na który cudzoziemcom może być udzielone. Ponadto, wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy cudzoziemiec będzie mógł złożyć nie później niż w ostatnim dniu legalnego pobytu, a nie – jak do tej pory – najpóźniej 45 dni przed końcem ważności wizy lub aktualnego zezwolenia na pobyt. Osoba ubiegająca się o takie zezwolenie nie będzie musiała przedłożyć tytułu prawnego do zajmowanego lokalu. Wystarczy wykazać, że ma zapewnione miejsce zamieszkania w Polsce. Nowa ustawa nie przewiduje możliwości złożenia wniosku o zezwolenie na pobyt czasowy za pośrednictwem konsula. Wniosek taki będzie mógł być złożony wyłącznie osobiście, co jest wynikiem wprowadzenia konieczności pobrania odcisków linii papilarnych cudzoziemcowi, które to będą zamieszczone na karcie pobytu. Jeżeli cudzoziemiec nie złożył wniosku osobiście, wojewoda wzywa go do osobistego stawiennictwa w terminie 7 dni, pod rygorem pozostawienia wniosku bez rozpoznania.
Zmiany dotyczą również cudzoziemców, którzy starają się o zezwolenie na pobyt czasowy, planujących prowadzić na terenie Polski działalność gospodarczą. Cudzoziemiec bowiem, przebywający w Polsce w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, będzie miał możliwość ubiegania się, w ramach jednej procedury, o zezwolenie uprawniające go zarówno do wykonywania pracy w utworzonej spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej, jak i pobytu w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Osoby legalizujące pobyt na podstawie działalności gospodarczej zyskują jednoznaczne wymagania konieczne do uzyskania karty pobytu. Ustawa precyzuje warunki ekonomiczne, które firma musi spełniać, aby właściciel mógł uzyskać w Polsce prawo pobytu. Tak jak dotąd, działalność firmy musi być korzystna dla polskiej gospodarki – nowa ustawa podaje konkretne wymagania.
Ustawa wprowadza możliwość uzyskania zezwolenia na pobyt czasowy z powodu potrzeby poszanowania prawa do życia rodzinnego.
Zmieni się też sytuacja małżeństw polsko-cudzoziemskich. Wniosek w sprawie legalizacji pobytu można teraz składać wyłącznie w Polsce (nie ma już możliwości wnioskowania o zezwolenie na pobyt za pośrednictwem konsulatów).
b) Zezwolenie na pobyt stały.
Dawne zezwolenie na osiedlenie się zostało zastąpione przez zezwolenie na pobyt stały. Wprowadzono wymóg znajomości języka polskiego w przypadku ubiegania się o zezwolenie na pobyt stały. Cudzoziemiec ubiegający się o zezwolenie na pobyt stały oraz o zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Unii Europejskiej będzie musiał wykazać się znajomością języka polskiego, która zostanie potwierdzona urzędowo lub świadectwem ukończenia odpowiedniej szkoły. Cudzoziemiec zyskuje możliwość wnioskowania o pobyt bezterminowy dopiero po kilkuletnim pobycie w Polsce. Wymagany czas pobytu zależy od statusu prawnego cudzoziemca w tym okresie. Ustawa wprowadza możliwość uzyskania prawa stałego pobytu dla osób o polskim pochodzeniu oraz posiadaczy Karty Polaka, którzy będą chcieli osiedlić się w Polce na stałe. Według nowych przepisów stały pobyt może być też przyznawany dzieciom rodziców, którzy posiadają zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE, prawo stałego pobytu, a także ofiarom handlu ludźmi. Prawo do wnioskowania o zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego UE zyskują osoby, które posiadają w Polsce ochronę międzynarodową – status uchodźcy i ochronę uzupełniającą. Zasada nieprzerwanego pobytu na terytorium Polski w celu uzyskania prawa stałego pobytu dopuszcza wyjątek: „wyjazd w związku ze szczególną sytuacją osobistą”, np. w celu opieki nad chorym członkiem rodziny.
2. Jedno zezwolenie na pobyt i pracę.
Cudzoziemiec pracujący w Polsce będzie mógł ubiegać się o zezwolenie na pracę i na pobyt w ramach jednej procedury. Obecne ustawodawstwo przewidywało, że pracodawca musiał ubiegać się o zezwolenie na pracę dla cudzoziemca, a ten, dopiero po jego uzyskaniu, mógł wystąpić o zezwolenie na pobyt. W przypadku utraty pracy, zezwolenie cudzoziemca na pobyt czasowy będzie ważne jeszcze przez 30 dni, co stworzy szansę na znalezienie nowego miejsca zatrudnienia. Dotychczas utrata pracy wiązała się bezpośrednio z utratą zezwolenia na pobyt. Procedura wydawania zezwoleń na pracę nie zostanie zlikwidowana. Pracodawca nadal będzie miał możliwość uzyskania zezwolenia na pracę, które będzie uprawniało m.in. do ubiegania się o wizę dla cudzoziemca chcącego pracować w Polsce. Ponadto, cudzoziemiec będzie mógł przez jeden miesiąc pozostawać bez zatrudnienia. W tym czasie nie straci udzielonego mu wcześniej zezwolenia na pobyt czasowy i pracę.
3. Wizy.
Wniosek o przedłużenie wizy można złożyć w ostatnim dniu legalnego pobytu. Obecnie należy to zrobić na co najmniej 3 dni przed upływem tego terminu.
4. Ułatwienia dla cudzoziemców studiujących w Polsce i absolwentów polskich uczelni.
Pierwsze zezwolenie na pobyt czasowy będzie przyznawane studiującym na okres 15 miesięcy (roku i trzech miesięcy). Jeśli cudzoziemiec będzie planował pozostać w Polsce krócej niż rok, zezwolenie będzie przyznawane na czas trwania roku akademickiego lub studiów, z rozszerzeniem na trzy lata. Ustawa umożliwia też uzyskanie zezwolenia na pobyt w czasie przygotowywania się studenta do podjęcia studiów (kursy przygotowawcze w języku polskim). Cudzoziemcy kontynuujący studia na kolejnym roku otrzymają zezwolenie na pobyt czasowy na okres do 3 lat, a nie jak wcześniej – roku. Po zakończeniu studiów na polskiej uczelni cudzoziemcy (absolwenci) poszukujący w Polsce pracy będą mogli ubiegać się o zezwolenie na roczny pobyt czasowy bez innych warunków (typu posiadanie stałej pracy, czy małżeństwo).
5. Zgoda na pobyt ze względów humanitarnych.
Zgoda będzie udzielana cudzoziemcowi w przypadku, gdy powrót do kraju pochodzenia wiązałby się m.in. z groźbą tortur, nieludzkim traktowaniem oraz zagrożeniem prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego. Cudzoziemiec spotka się z odmową zgody na pobyt ze względów humanitarnych, jeśli w kraju pochodzenia lub w Polsce popełnił zbrodnię (w tym zbrodnię przeciwko pokojowi, zbrodnię wojenną lub przeciwko ludzkości) lub stanowi zagrożenie dla obronności i bezpieczeństwa państwa polskiego. Decyzje w kwestii zgody na pobyt ze względów humanitarnych, jak też zgody na pobyt tolerowany będzie wydawał komendant oddziału Straży Granicznej bądź komendant placówki Straży Granicznej.
6. Zobowiązanie cudzoziemca do powrotu i rola organizacji pozarządowych:
W nowej ustawie nastąpią także zmiany w przepisach dotyczących zobowiązania cudzoziemca do powrotu – decyzję w tym zakresie będzie wydawała Straż Graniczna (komendant placówki Straży Granicznej oraz komendant oddziału Straży Granicznej). Termin dobrowolnego powrotu będzie wynosił od 15 do 30 dni od dnia doręczenia decyzji. W przypadku braku podania terminu będzie ona podlegała natychmiastowemu wykonaniu. Organem odwoławczym od decyzji o zobowiązaniu do powrotu jest szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
W działaniach podejmowanych w związku z przymusowym wykonaniem decyzji o zobowiązaniu cudzoziemca do powrotu będą mogli uczestniczyć jako obserwatorzy pracownicy organizacji pozarządowych lub międzynarodowych organizacji zajmujących się udzielaniem pomocy cudzoziemcom. Będą mieli prawo do obserwowania wszystkich czynności podejmowanych wobec cudzoziemca w tym procesie i prawo do porozumiewania się z nim.
7. Strzeżone ośrodki dla cudzoziemców i areszty dla cudzoziemców.
Małoletni cudzoziemcy przebywający w Polsce bez opieki, zgodnie z nową ustawą, będą mogli trafić do ośrodków strzeżonych tylko, jeśli ukończyli 15. rok życia. Ograniczenia będą też dotyczyły kobiet w ciąży – w areszcie dla cudzoziemców będzie mogła przebywać kobieta do 4. miesiąca ciąży, a nie jak obecnie do 7. miesiąca. Dodatkowo ustawa wprowadzi alternatywne dla detencji środki.
8. Zapisy dotyczące cudzoziemców będących ofiarami handlu ludźmi.
W nowej ustawie pojawił się zapis dotyczący cudzoziemców będących ofiarami handlu ludźmi – w świetle nowych przepisów będą mogli otrzymać zaświadczenie potwierdzające domniemanie, że są ofiarami handlu ludźmi. Zaświadczenie legalizujące pobyt będzie ważne przez 3 miesiące od dnia jego wydania, natomiast w przypadku małoletnich – 4 miesiące. Będzie ono wydawane przez organ prowadzący postępowanie w sprawie o handel ludźmi. Zezwolenie na pobyt czasowy będzie udzielane na co najmniej pół roku, przy spełnieniu warunków określonych w ustawie.