1. WSTĘP
Po tym, jak rząd podjął decyzję o wstrzymaniu podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską (UE) i postawił na rozwój stosunków handlowo-gospodarczych z Rosją, w Kijowie i innych obwodach od trzech i pół tygodnia trwają antyrządowe akcje protestacyjne – największe akcje o charakterze masowym w ciągu ostatnich 20 lat historii niepodległej Ukrainy.
Czwartą niedzielę pod rząd na centralny plac w Kijowie przychodzi od 200 tysięcy do pół miliona osób, w proteście przeciwko polityce władz, korupcji w państwie, brutalnym pobiciom demonstrantów i dziennikarzy, żądając dymisji rządu i prezydenta, ogłoszenia powtórnych wyborów parlamentarnych, wznowienia kursu integracji europejskiej. Parlament Europejski wyraził solidarność dla protestów ukraińskiego społeczeństwa obywatelskiego zaznaczając, że „w każdej demokracji mogą zostać ogłoszone nowe wybory, jeśli istnieje potrzeba przywrócenia narodowej legitymizacji”. Przedstawiciele rządu i proprezydenckiej partii w swoich publicznych oświadczeniach otwarcie zaprezentowali niepoprawny stosunek wobec setek tysięcy protestujących. Premier i proprezydencka partia nazywają protestujących ludzi „prowokatorami”, „nacjonalistami”, „ekstremistami”, „przestępcami”, „puczystami”.
Po rozpoczęciu akcji protestacyjnych do Kijowa masowo zaczęto ściągać wojska wewnętrzne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, a także jednostki specjalne milicji. Pod osłoną nocy władze dwukrotnie usiłowały rozpędzić pokojową demonstrację przy użyciu siły. W czasie prowadzonych akacji protestacyjnych, na skutek działań milicji, średnich obrażeń ciała doznało dziesiątki demonstrantów i dziennikarzy. Kilka protestujących osób nadal uważa się za zaginione. Długotrwałe niepubliczne śledztwo prowadzone przez Prokuraturę Generalną do tej pory nie zostało ukończone. O powiązanie z pacyfikacją Euromajdanu jest podejrzanych 4 urzędników, którzy w związku z zajmowanymi stanowiskami powinni byli posiadać wiedzę na temat przygotowywanej pacyfikacji lub wydać decyzję o zatwierdzeniu akcji, mimo to nie podjęto żadnych działań w stosunku do kierownictwa Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (МSW), ani Rady Bezpieczeństwa Narodowego i Obrony (RBNO). Na przykład, oficjalnie za jednego z oskarżonych o dokonanie pacyfikacji Euromajdanu jest uważany zastępca sekretarza RBNO Vladimir Sivkovich, choć równocześnie Prokuratura Generalna nie ma żadnych zastrzeżeń do jego bezpośrednich przełożonych – sekretarza RBNO Andreya Klyuyeva i szefa RBNO Viktora Yanukovycha. Ponadto nie zostali pociągnięci do odpowiedzialności funkcjonariusze jednostki specjalnej „Berkut” oraz wojsk wewnętrznych MSW, którzy stosowali brutalną siłę w stosunku do pokojowo demonstrujących ludzi i dziennikarzy.
W odpowiedzi na rosnące społeczne niezadowolenie władza podejmuje działania, które nie mogą być ocenianie inaczej tylko jako represjepolityczne. W całym kraju dochodzi do napaści na aktywistów Euromajdanu. Pobitych przez milicję pokojowo demonstrujących ludzi oraz dziennikarzy oskarża się organizowanie i udział w masowych zamieszkach. Sprawy karne przeciwko uczestnikom antyrządowych protestów wszczyna się nie tylko w Kijowie, lecz także w innych regionach kraju. Postępowania przygotowawcze i rozprawy w sądzie są prowadzone z rażącymi uchybieniami procesowymi.
W związku z udziałem w masowych akcjach protestacyjnych zostały wszczęte sprawy karne przeciwko około 30 aktywistom. Spośród nich, według stanu na 20.12.2013, 3 osoby przebywają w izbie zatrzymań, 1 osoba została skazana warunkowo, 5 osób ukarano grzywnami i wypuszczono na wolność (4 spośród nich otrzymają wyrok). Pod naciskiem ukraińskiej i międzynarodowej społeczności 19.12.2013 ukraiński parlament poparł projekt ustawy zgłoszony przez opozycję, który przewiduje zwolnienie od ponoszenia odpowiedzialności karnej dla uczestników antyrządowych akcji protestacyjnych, poczynając od 21.11.2013. Jednak niektórzy eksperci i politycy obawiają się, iż ustawa ta będzie stosowana również wobec funkcjonariuszy milicji, którzy dopuszczali się pobić pokojowych demonstrantów i dziennikarzy. 23.12.2013 prezydent podpisał ustawę. Zastępca prezesa Wyższego Specjalistycznego Sądu Ukrainy Pavel Gvozdik zaznaczył, że z prawnego punktu widzenia ustawa ta „nie może zostać zastosowana w praktyce ani przez organy ścigania, ani przez sąd, z uwagi na brak w ustawodawstwie mechanizmów jej realizacji”. Sędzia powiedział między innymi, że przepisy wyraźnie nie precyzują osób, których ustawa dotyczy, jak również wskazał na jej sprzeczność z kodeksem karnym.
Ponadto Służba Bezpieczeństwa Ukrainy wszczęła sprawę karną związaną z „dopuszczeniem się przez niektórych polityków bezprawnych działań, mających na celu przejęcie władzy państwowej”. Zostały przeprowadzone przeszukania w biurach partii opozycyjnych i redakcjach niektórych mediów. Deputowani z ramienia partii proprezydenckiej stwierdzili, że szereg cieszących się autorytetem, niezależnych struktur analitycznych i organizacji społecznych prowadzi „walkę informacyjną” przeciwko Ukrainie. Deputowani z ramienia partii proprezydenckiej domagają się przyznania kilkudziesięciu zagranicznym politykom, analitykom i biznesmenom statusu persona non grata, niektórzy z nich już teraz nie są wpuszczani na teren Ukrainy.
Fenomen Majdanu polega na jego społecznym, a nie politycznym charakterze. W odróżnieniu od pomarańczowej rewolucji w 2004 roku, Majdan-2013 nie powstał wokół jednego lub kilku politycznych liderów. Wśród organizatorów i uczestników Majdanu jest wiele organizacji społecznych o różnej orientacji, lewicowej i prawicowej, które łączy wspólny cel, jakim jest zdemokratyzowanie systemu władzy w kraju. Na Majdanie istnieje wiele ośrodków decyzyjnych, na szeroką skalę działają wolontariusze, tworzona jest i umacniania sieć obywatelskich aktywistów i organizacji pozarządowych. W ciągu trzech tygodni w postaci dobrowolnych datków Majdan zebrał około 3 milionów hrywien (około 275 tys. euro).
Majdan prezentuje wysoki poziom samoorganizacji i solidarności określonej części społeczeństwa – klasy średniej, studentów, przedstawicieli różnych zawodów i różnych kategorii wiekowych, pochodzących ze wschodnich i zachodnich regionów Ukrainy. To pozytywnie wpływa na rozwój społeczeństwa obywatelskiego jako całości. Porządek i bezpieczeństwo na Majdanie zapewniają sami protestujący. Wśród nich jest wielu byłych oficerów, byłych żołnierzy jednostek specjalnych, w tym z doświadczeniem z nabytym w Afganistanie – reprezentujący różne organizacje obywatelskie. Próbują oni zapobiegać wszelkim prowokacjom.
Majdan nie ma też wspólnej idei politycznej, a tym bardzie ideologii. Na podstawie wyników badań socjologicznych stwierdzono, że głównym motywami, które skłoniły ludzi do wyjścia na Majdan były: brutalne pobicie pokojowych demonstrantów 30.11.2013 (69,6%); rezygnacja Viktora Yanukovycha z podpisania umowy stowarzyszeniowej (53,5%); pragnienie zmiany życia w kraju (49,9%); pragnienie zmiany władzy w kraju (39,1%). Warto zaznaczyć, że na apel opozycji odpowiedziało zaledwie 5% protestujących. W ten sposób ludzie reprezentujący różne polityczne stanowiska i różne indywidualne interesy, dążą do ustalenia kierunku rozwoju społeczeństwa i żądają od państwa transparentności i szacunku dla swoich konstytucyjnych praw. Świadczy to także o kryzysie opozycji na Ukrainie, która nie może skonsolidować wokół siebie większej części społeczeństwa, krytycznie nastawionego wobec obecnej władzy. Dlatego instytucje UE powinny opracować nowe formy współpracy, orientując się nie tylko na dialog z przedstawicielami partii politycznych, ale też bezpośrednio kontaktować się z przedstawicielami sektora społecznego.
Akcje solidarności z ukraińskim Euromajdanem odbyły się w wielu krajach świata: w Belgii, Wielkiej Brytanii, na Węgrzech, w Niemczech, Grecji, Gruzji, Estonii, Indiach, Irlandii, Hiszpanii, Włoszech, Kanadzie, Norwegii, Portugalii, Rosji, Korei Południowej, Polsce, USA, Francji, Czechach.
Ukraina przeżywa ostry kryzys polityczny. Jeżeli władza nie wsłucha się w głos społeczeństwa obywatelskiego i dalej będzie działała z pozycji siły, to krajowi może grozić eskalacja konfliktu i rozwój wydarzeń według znanego autorytarnego białoruskiego scenariusza. Zdławienie głosu społeczeństwa i złamanie fundamentalnych praw może doprowadzić do utraty zaufania ze strony UE i międzynarodowej izolacji Ukrainy.
Nazwy i określenia stosowane w raporcie:
Antymajdan – wiece organizowane jako poparcie dla rządu Ukrainy.
Automajdan – zorganizowany pokojowy protest kierowców, zwolenników Euromajdanu.
Bankowa – umowne określenie siedziby prezydenta Ukrainy (znajduje się przy ulicy Bankowej 11).
Berkut – jednostki specjalne milicji działające przy obwodowych urzędach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukrainy. Do głównych zadań oddziałów “Berkut” należą ochrona porządku publicznego w czasie imprez masowych i w sytuacjach nadzwyczajnych. Właśnie te jednostki wykorzystano do spacyfikowania masowych demonstracji 30 listopada i 1 grudnia 2013 roku w Kijowie.
Euromajdan – masowe akcje protestacyjne na Ukrainie, które rozpoczęły się 21.11.2013 jako reakcja na decyzję gabinetu Ministrów Ukrainy w sprawie wstrzymania procesu przygotowań do podpisania umowy stowarzyszeniowej między Ukrainą a Unią Europejską. Po spacyfikowaniu Euromajdanu 30.11.2013 protesty nabrały charakteru antyrządowego.
Majdan – termin używany na określenie masowych wieców i protestów społecznych na Ukrainie. Swoje współczesne znaczenie określenie uzyskało w 2004 roku, kiedy dziesiątki tysiące Ukraińców wyszło na główny plac Kijowa – plac Niepodległości (ukr. majdan Nezalezhnosti) w proteście przeciwko masowemu fałszowaniu wyników wyborów prezydenckich na Ukrainie.
Partia Regionów – prorządowa partia polityczna posiadająca większość w ukraińskim parlamencie.
Wojska Wewnętrzne MSW Ukrainy – wojskowe jednostki i oddziały, które należą do systemu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukrainy, przeznaczone do ochrony i obrony ważnych obiektów państwowych, a także wykorzystywane dla ochrony porządku publicznego. Wojska wewnętrzne podlegają ministrowi spraw wewnętrznych Ukrainy. W skład wojsk wewnętrznych wchodzą poborowi i żołnierze służby kontraktowej, którzy posiadają te same prawa i obowiązki jak funkcjonariusze milicji.
Wszechukraińskie Zjednoczenie „Batkivshchina” (ukr. „Batkivshchyna”), Wszechukraińskie Zjednoczenie „Svoboda”, partia polityczna „UDAR” – opozycyjne partie polityczne reprezentowane w ukraińskim parlamencie i aktywnie biorące udział w antyrządowych protestach.
