Utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego w Kazachstanie oficjalnie ma na celu polepszenie stanu systemu emerytalnego. Jednakże taka reforma, w połączeniu z nacjonalizacją prywatnych funduszy emerytalnych skoncentruje większą część obowiązkowych i dobrowolnych oszczędności emerytalnych w rękach państwa. Eksperci obawiają się negatywnych skutków reformy zarówno dla deponentów, jak i dla inwestorów.
Utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego
W dniu 24.04.2013 r. Mażylis (niższa izba Parlamentu) zatwierdził po drugim czytaniu projekt ustawy „O ubezpieczeniu emerytalnym w Republice Kazachstanu”. Reforma przewiduje stopniowe, rozłożone na okres 10 lat, podniesienie wieku emerytalnego dla kobiet i utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego (WFOE), który będzie utworzony na podwalinach Państwowego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego (PFOE). Ostra negatywna reakcja ludności Kazachstanu przeciwko reformie wywołała w parlamencie żywą dyskusję wokół kontrowersyjnej ustawy. Ponadto kazachstańskie media doniosły, że krążą pogłoski o ewentualnym odroczeniu reformy na 4 lata.
Projekt ustawy został opracowany z inicjatywy prezydenta Kazachstanu, Nursultana Nazarbayeva, w dniu 23.01.2013 r., na rozszerzonym posiedzeniu Rządu. Nursultan Nazarbayev polecił premierowi Serikowi Akhmetovowi i szefowi Banku Narodowego, Grigoriyowi Marchenko utworzenie WFOE poprzez przekazanie wszystkich prywatnych funduszy oszczędnościowo-emerytalnych (NPF), nowo utworzonej strukturze. Według Nursultana Nazarbayeva, konsolidacja zarządzania aktywami emerytalnymi umożliwi skuteczniejsze i bezpieczniejsze alokowanie dochodów obywateli, w tym także na kredytowanie realnej gospodarki, rozwój uprzemysłowienia i przedsiębiorczości.
Minister Pracy i Polityki Społecznej Republiki Kazachstanu, Serik Abdenov, oświadczył, że środki zgromadzone w WFOE zostaną zainwestowane w projekty infrastrukturalne, jak również w rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w ramach programu państwowego „Mapa Drogowa Biznesu – 2020”. Zgodnie z programem, nowe inicjatywy biznesowe będą wspierane przez państwo w formie dopłat do oprocentowania kredytów bankowych udzielonych na realizację projektów, a także w formie częściowego zabezpieczenia kredytów.
Rząd Republiki Kazachstanu planuje akumulację wszystkich zgromadzonych funduszy emerytalnych we wspólnym funduszu do dnia 01.07.2013. Zgodnie z projektem ustawy, rząd Republiki Kazachstanu będzie akcjonariuszem WFOE. Będzie to jedyna organizacja, która będzie pobierać obowiązkowe składki emerytalne. Ponadto, WFOE będzie obsługiwać dobrowolne indywidualne konta emerytalne. Środki będą przechowywane w Banku Narodowym, który będzie pełnić rolę banku-depozytariusza. Bank Narodowy będzie zapewniać lokowanie i zarządzanie aktywami WFOE zgodnie ze strategią inwestycyjną, która zostanie zatwierdzona przez Radę ds. zarządzania środkami emerytalnymi WFOE. Prezydent Republiki Kazachstanu będzie zatwierdzać skład osobowy Zarządu, sprawującego funkcję organu opiniodawczo-doradczego.
Na dzień 01.01.2013 r. w Kazachstanie działało 10 prywatnych funduszy emerytalnych oraz jeden państwowy, których łączna kwota oszczędności wynosi 3,188 tryliony tenge (16,3 mld euro). Według danych Komisji ds. Kontroli i Nadzoru Rynku Finansowego i Organizacji Finansowych Banku Narodowego, na dzień 01.01.2013 r. w Kazachstanie było prawie 8,4 mln deponentów funduszy oszczędnościowo-emerytalnych, czyli praktycznie deponentem jest co drugi obywatel Kazachstanu.
Nacjonalizacja funduszy oszczędnościowo-emerytalnych
Rząd uważa, że WFOE ułatwi administracyjne zarządzanie aktywami, zminimalizuje ryzyko i zapewni bezpieczeństwo oszczędności emerytalnych. Rząd, jako gwarant minimalnej emerytury, twierdzi, że ma prawo do zmiany systemu emerytalnego. Jednym z głównych argumentów rządu przytaczanych jako uzasadnienie utworzenia WFOE jest nieskuteczne zarządzanie lokatami, na które negatywnie wpływa inflacja. Jednocześnie, kierownictwo prywatnych funduszy oszczędnościowo-emerytalnych wskazuje na brak mechanizmów prawnych pozwalających na inwestowanie środków emerytalnych w dochodowe papiery wartościowe.
Projekt ustawy o utworzeniu WFOE przewiduje, że prywatne fundusze oszczędnościowo-emerytalne będą mogły kontynuować swoją działalność jako podmioty zarządzające portfelem inwestycyjnym lub jako dobrowolne fundusze oszczędnościowo-emerytalne. Jednakże, wprowadzona będzie pośrednia kontrola ze strony państwa nad największym pod względem zgromadzonych aktywów prywatnymi funduszami oszczędnościowo-emerytalnymi. Taką politykę w Kazachstanie Reuters określa mianem nacjonalizacji.
W dniu 04.03.2013 r., Gabinet Ministrów Republiki Kazachstanu postanowił, iż Fundusz Dobrobytu Narodowego „Samruk-Kazyna” poprzez nabycie akcji, zostanie udziałowcem trzech prywatnych funduszy oszczędnościowo-emerytalnych: Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego Banku Narodowego Kazachstanu, Grantum (Kazkommertsbanku) i Ural Umit (Banku BTA). Bank Narodowy za swój pakiet akcji w Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnym otrzymał propozycję pakietu akcji Banku BTA (97%). Aby uzyskać Fundusz Oszczędnościowo-Emerytalny Kazkommertsbanku, Fundusz Dobrobytu Narodowego „Samruk-Kazyna” gotowy jest zrezygnować z udziału w jego kapitale (obecnie Fundusz Dobrobytu Narodowego „Samruk-Kazyna” jest właścicielem 18,3% akcji Kazkommertsbanku). Pod względem wielkości aktywów, Fundusz Oszczędnościowo-Emerytalny Narodowego Banku Kazachstanu zajmuje 1. miejsce, Państwowy Fundusz Emerytalno-Oszczędnościowy – 2 miejsce; UralUmit – 3 miejsce, Grantum – 4 miejsce. W ten sposób, po przeprowadzeniu wszystkich operacji finansowych, większość dobrowolnych funduszy emerytalnych obywateli będzie również pod kontrolą rządu.
W praktyce europejskiej są przykłady tworzenia wspólnych państwowych funduszy emerytalnych w czasach kryzysu. W Norwegii w 2006 roku fundusz naftowy został przemianowany na emerytalny. Do funduszu wpływają środki z opodatkowania przemysłu naftowego. W 2010 roku na Węgrzech, w wyniku światowego kryzysu finansowego zostały znacjonalizowane fundusze emerytalne. Obywatele mogli pozostać w prywatnych funduszach, ale w takim przypadku zostawali oni pozbawieni prawa do obowiązkowej emerytury państwowej. Jednakże, w tym przypadku państwo nie przejmowało kapitału samych prywatnych funduszy emerytalnych. Ponadto, praktyka ta nie jest dziś popularna. W marcu 2013 r. Unia Europejska uznała za niedopuszczalną nacjonalizację funduszu emerytalnego na Cyprze, pomimo sytuacji kryzysowej.
Reforma emerytalna – zagrożenie do warunków rynkowych w Kazachstanie?
Projekt ustawy „O ubezpieczeniu emerytalnym w Republice Kazachstanu” został opracowany bez szerokiej debaty publicznej. Dla porównania, w Kanadzie i krajach Unii Europejskiej przeprowadzono szerokie debaty publiczne w sprawie reformy systemu emerytalnego. W Kazachstanie, kiedy projekt ustawy był już przygotowany, przedstawiciele władzy jeździli do regionów na spotkania z ludnością, prowadząc kampanię popierającą reformę systemu emerytalnego. Jednocześnie krytyka i propozycje płynące od przedstawicieli społeczeństwa były ignorowane. W mieście Uralsk (obwód zachodniokazachstański), władze lokalne wręcz zakazały przeprowadzenia wiecu w dniu 27.04.2013 r., który miał zgromadzić przeciwników reformy emerytalnej. Według niektórych badań, 70% Kazachów nie popiera inicjatywy państwa, uważając, że nowy system emerytalny nie będzie bardziej skuteczny.
Należy wziąć pod uwagę również fakt, że dochodowość prywatnych funduszy emerytalnych (od 3,5% do 7,5%) jest wyższa niż wskaźnik Państwowego Funduszu Emerytalnego (3,93%). W związku z projektem ustawy Bank Narodowy ograniczył możliwości inwestycyjne Funduszy Emerytalnych, obniżając ich dochodowość. Ponadto oszczędności emerytalne obywateli zostaną zainwestowane w projekty infrastrukturalne. Jednakże wiadomo, że dochodowość z projektów infrastrukturalnych jest mała, i ich realizacja wymaga wysokojakościowej kontroli. Ponadto Kazachstan ma już za sobą niefortunne doświadczenia z inwestowania w projekt infrastrukturalny, w postaci torów kolejowych na trasie Szar – Ust-Kamenogorsk, kiedy to w budowę zainwestowano ponad 24 mld tenge (122, 2 mln euro) środków z funduszy emerytalnych. Prace rozpoczęły się w 2005 roku, jednak na dzień dzisiejszy budowa torów nie została zakończona.
Obecność tylko jednego funduszu emerytalnego w państwie zwiększa możliwości korupcji i nadużyć, ponieważ przepływ środków będzie kontrolowany wyłącznie przez państwo – monopolistę w tej dziedzinie. Według danych międzynarodowej organizacji ds. walki z korupcją „Transparency International”, w 2012 roku Kazachstan zajął 133 miejsce w Indeksie Percepcji Korupcji (na 176 krajów).
Wywołuje zaniepokojenie decyzja o wejściu Funduszu Dobrobytu Narodowego „Samruk-Kazyna” do kapitałów największych prywatnych Funduszy Emerytalnych. Eksperci wskazują na wzrost zobowiązań pozabilansowych spółek zależnych Funduszu Narodowego, jak również na brak kontroli jego przepływów pieniężnych. Na przykład, do FDN „Samruk-Kazyna” nie wróciło 10 mld dolarów, przeznaczonych na odbudowę sektora bankowego. W oddziałach FDN „Samruk-Kazyna” znane są przypadki korupcji na szeroką skalę. Na przykład w Makatskiej Zajezdni Kolejowej w ciągu kilku lat skradziono 120 mln tenge. Ponadto, łamanie praw socjalnych przez FDN „Samruk-Kazyna” jest jedną z przyczyn najdłuższego w historii Kazachstanu pokojowego strajku pracowników sektora naftowego w Zhanaozenie, trwającego od 11.05.2011 r. do 17.12.2011 r. Policja otworzyła ogień do demonstrantów w dniu 16.12.2011 r., w wyniku czego, według oficjalnych danych, zmarło 17 osób. Większość strajkujących pracowników naftowych to pracownicy spółek „Karazhanbasmunai” i „OzenMunaiGaz”, stanowiących własność Funduszu „Samruk-Kazyna”. Za udział w strajkach w lecie 2011 roku, zostało zwolnionych z pracy około 2000 pracowników firm naftowych. W dniu 07.09.2011 r. ówczesny Prezes Zarządu spółki akcyjnej „Fundusz Dobrobytu Narodowego „Samruk-Kazyna”, zięć Prezydenta, Timur Kulibayev oświadczył, że strajkujący nie będą z powrotem przyjmowani do pracy, ponieważ „złamali prawo pracy”. Po tragedii zhanaozeńskiej, w dniu 22.12.2011 r. Nursultan Nazarbayev ogłosił, że zdymisjonował Timura Kulibayeva.
Eksperci podkreślają, że prywatne Fundusze Emerytalne biorą czynny udział w procesach na rynkach papierów wartościowych, m.in. dopełniają budżet państwa poprzez zakup rządowych papierów wartościowych. Ich działalność stwarza konkurencję na rynku papierów wartościowych, zapewniając płynność i uczciwą ocenę papierów wartościowych. Z kolei krytycy reformy obawiają się, że utworzenie Wspólnego Funduszu Oszczędnościowo-Emerytalnego może powodować na rynku uzależnienie od inwestora-monopolisty oraz zwiększyć ilość transakcji korupcyjnych w obrocie papierami wartościowymi. WFOE będzie inwestować w projekty infrastrukturalne, i, co za tym idzie, będzie mniej inwestować w prywatne papiery wartościowe. Doprowadzi to do spadku liczby papierów wartościowych, w które będą mogli inwestować inwestorzy międzynarodowi. Z powodu tej polityki ucierpią również firmy kazachstańskie, które nie będą w stanie inwestować w nowe projekty, ponieważ stracą one dostęp do taniego finansowania.
Specjaliści zwracają również uwagę na wiele innych negatywnych stron nowego systemu emerytalnego, na przykład naruszenie praw deponentów, brak konkurencji, ograniczenie prywatnej przedsiębiorczości, naruszenie praw firm prywatnych, udowodniona w praktyce nieskuteczność zarządzania publicznego, zwolnienie z pracy od 12 do 20 tys. pracowników prywatnych funduszy emerytalnych.
Rozpowszechniona jest opinia, że reforma emerytalna może wpłynąć na pogorszenie klimatu inwestycyjnego w Kazachstanie. Aydar Alibayev, prezes Stowarzyszenia Funduszy Emerytalnych, twierdzi, że rząd, łącząc fundusze emerytalne w jeden, okazuje pogardę dla inwestorów. Państwo pokazuje, że może zniszczyć każdą prywatną działalność gospodarczą. Według Alibayeva, doprowadzi to do wzrostu cen pożyczek zagranicznych.
W dniu 13.02.2013 r. bank inwestycyjny „Visor Capital” oświadczył, że w wyniku reformy systemu emerytalnego międzynarodowi inwestorzy nie będą mogli czuć się pewnie na nieprzewidywalnym rynku kazachstańskim: „Na pewno wszyscy inwestorzy zagraniczni i międzynarodowi obserwatorzy będą postrzegać ten krok w kategoriach pogorszenia warunków rynkowych w Kazachstanie”.
Stworzenie wspólnego funduszu emerytalnego jest dość powszechną metodą walki ze skutkami kryzysów finansowych. Specyfika Kazachstanu polega na tym, że we władzy państwa znajdują się nie tylko składki obowiązkowe (w postaci WFOE), ale także dobrowolne składki emerytalne, ponieważ FDN „Samruk-Kazyna” uzyskał zgodę na wejście do kapitałów największych prywatnych Funduszy Emerytalnych. Sam FDN „Samruk-Kazyna” znany jest również ze skandali korupcyjnych, prania brudnych pieniędzy przez kierownictwo i prowokowanie konfliktów społecznych w obwodzie Mangistauskim, szczególnie w mieście Zhanaozen w 2011 r. Pomimo dezaprobaty ze strony społeczeństwa i krytyki ekspertów, rząd prowadzi politykę monopolizacji aktywów emerytalnych. Głównymi negatywnymi i słabymi stronami reformy będzie także: stworzenie warunków dla ekspansji skorumpowanych transakcji, monopolizacja rynku i pogorszenie warunków rynkowych dla inwestorów. Ich konsekwencje mogą mieć niekorzystny wpływ na dochodowość oszczędności emerytalnych i konkurencję na rynku papierów wartościowych.
