Zmiany dokonane w prawie karnym procesowym w istotny sposób poszerzyły uprawnienia organów ścigania. Reforma nie usunęła, a w niektórych przypadkach zaostrzyła jedynie problemy związane z łamaniem prawa do obrony w trakcie procesu sądowego, prawa do wolności zgromadzeń pokojowych i mitingów, prawa do wolności słowa i rozpowszechniania informacji.
Prokuratura Generalna Kazachstanu przygotowuje nowy Kodeks Karny (KK), Kodeks Postępowania Karnego (KPK), Kodeks Karny Wykonawczy (KKW) i Kodeks Wykroczeń (KW). Trwa rewizja praktycznie wszystkich kluczowych aktów ustawodawczych, dotyczących karania obywateli oraz przebiegu procesu karnego.
Inicjatorem przeprowadzenia reformy w dziedzinie przepisów prawa karnego stała się Prokuratura Generalna Kazachstanu na polecenie Prezydenta Nursultana Nazarbayeva, wydane 06.01.2012. Po upływie półtora roku od chwili rozpoczęcia reformy, władze planują dokonanie zatwierdzenia wniesionych zmian. Jak powiedział ekspert z grupy roboczej Prokuratury Generalnej, zajmującej się opracowaniem Kodeksu Karnego Ruslan Toktagulov, przekazanie nowego Kodeksu Karnego do zapoznania się z nim przez parlament jest planowane już w sierpniu 2013 roku, zaś w życie ma on zostać wprowadzony 01.07.2014. Zdaniem obrońców praw człowieka, przyspieszanie tempa wprowadzania reformy prawa karnego jest niedopuszczalne z uwagi na pozbawienie ekspertów i przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego możliwości przedyskutowania skutków reformy dla kazachstańskiego społeczeństwa.
W dniach 08-09.11.2012 odbyło się Seminarium Unii Europejskiej i Republiki Kazachstanu poświęcone problemom praw człowieka „Wkład i udział społeczeństwa obywatelskiego w reformach prawa karnego procesowego w Kazachstanie”. Na zakończenie dyskusji, uczestnicy seminarium zwrócili się do do Prezydenta Kazachstanu i Prokuratora Generalnego, wyrażając swoje zaniepokojenie z powodu „pośpiesznego przyjęcia nowych redakcji Kodeksu Karnego, Kodeksu Postępowania Karnego i Kodeksu Wykonawczego Republiki Kazachstanu wobec nieprzeprowadzenia koniecznych konsultacji w gronie społeczeństwa obywatelskiego i ekspertów”. Obrońcy praw człowieka zaproponowali również, aby projekty kodeksów zostały przekazane do ekspertyzy Komisji Wiedeńskiej działającej przy Biurze do spraw instytucji demokratycznych i praw człowieka OBWE.
Jak stwierdził Nikolay Khavronyuk, reprezentujący Ośrodek Reform Politycznych i Prawnych (Ukraina), „opracowanie nowej redakcji Kodeksu Karnego jest sprawą polityczną i jeśli odpowiednie organy państwowe podejmują takie decyzje, to biorą one na siebie również odpowiedzialność za wszelkie możliwe negatywne skutki takiego kroku”.
Autorzy reformy za jej najważniejsze cele uznali:
- zwiększenie skuteczności systemu karnego procesowego,
- zmniejszenie poziomu przestępczości, zwłaszcza w dziedzinie technologii informacyjnych,
- zapewnienie „wysokiego poziomu ochrony stabilizacji społecznej na skutek zaostrzenia kar za wszelkie próby podważania fundamentów narodowej zgody i prowokowania konfliktów społecznych”.
Projekty kodeksów zostały przekazane do społecznej debaty. Szczegółową ekspertyzę nowych kodeksów przeprowadzili eksperci z Kazachstanu, Ukrainy, Rosji:
- Igor Loskutov (spółka partnerska LLP „Kompaniya Yurinfo”),
- Arykbay Agybayev (profesor Kazachskiego Uniwersytetu Narodowego im. Al-Farabi),
- Isidor Borchashvili (Ministerstwo Sprawiedliwości Kazachstanu), Sagaydulla Kustavletov (Kancelaria Prezydenta),
- Paul Evens (przewodniczący Międzynarodowej Komisji Rady Krajowej Stowarzyszenia Adwokatów we Francji),
- Nikolay Khavronyuk (ukraiński Ośrodek Reform Politycznych i Prawnych),
- Leonid Golovko (Moskiewski Uniwersytet Państwowy).
Przeprowadzono również kilka konferencji naukowo-praktycznych, seminariów i „okrągłych stołów” z udziałem obrońców praw człowieka, adwokatów i dziennikarzy. Jednak mimo to, zasadnicze uwagi i propozycje zgłaszane przez obrońców praw człowieka, adwokatów, dziennikarzy, przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, zostały zignorowane.
Najbardziej kontrowersyjne punkty Kodeksu Karnego opiszemy poniżej szczegółowo (podano tylko te punkty artykułów, których dotyczą zmiany).
KONTROWERSYJNE PUNKTY KODEKSU KARNEGO
Największe zaniepokojenie wywołuje ignorowanie przez władze żądań międzynarodowej i kazachskiej społeczności, aby zdekryminalizować artykuł dotyczący pomówienia i zlikwidować artykuł mówiący o “wzniecaniu społecznej nienawiści” (ponieważ termin ten nie posiada konkretnie określonych ram prawnych). W Rezolucji Parlamentu Europejskiego z 15.03.2012 i 22.11.2012 zwrócono się do Kazachstanu z apelem, aby:
- wniósł poprawki do artykułu Kodeksu Karnego dotyczącego „wzniecania społecznej nienawiści” zgodnie z międzynarodowymi standardami obrony praw człowieka;
- zaprzestał prześladowania opozycji politycznej i niezależnych mediów w kraju, a także uwolnił wszystkie osoby aresztowane tymczasowo z powodu zarzutów motywowanych politycznie;
- zaprzestał wykorzystywania przepisów prawa w walce z terroryzmem jako pretekst do wydania zakazu prowadzenia działalności przez opozycję i utrudniania wyrażania przez nią swoich opinii.
W takich oto warunkach powstają nowe zagrożenia dla politycznie motywowanych prześladowań w Kazachstanie.
Likwidacja stadium kontroli postępowania przygotowawczego i wszczęcia sprawy karnej w nowym Kodeksie Postępowania Karnego (KPK)
- Nowy KPK pozwala na wszczęcie sprawy przeciwko osobie fizycznej na podstawie samego tylko wniosku. Od chwili zarejestrowania wniosku do czasu uznania osoby za podejrzaną, policja przeprowadza pełnowartościowe czynności śledcze: przeszukania, zatrzymania, podsłuch rozmów telefonicznych, zbieranie dowodów. Możliwość skorzystania z pomocy adwokata otrzymuje się dopiero po uzyskaniu statusu osoby podejrzanej. W związku z tym, przewodniczący Republikańskiego Kolegium Adwokatów Kazachstanu Anuar Tugel nalega, aby adwokat mógł przystępować do udziału w procesie już na początkowym etapie postępowania.
- Artykuł 190 nowego KPK przewiduje, że w przypadku „przyznania się do winy” przez podejrzanego, postępowanie przygotowawcze może zostać zakończone w trybie przyspieszonym. Ponadto, projekt KPK nie zmienił normy dotyczącej stosowania aresztu. Tak więc, rozstrzygając kwestię wydania sankcji na areszt, prokuratorzy nie muszą przesłuchiwać zatrzymanego i przedstawiać dowodów uzasadniających zarzuty. A ponieważ sąd, który wydaje sankcję na areszt nie może ingerować w śledztwo, to często osoby podejrzane zostają aresztowane bez wystarczających na to podstaw.
- Rozdział 31 nowego KPK przewiduje, że na polecenie organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze lub na podstawie sankcji prokuratorskiej mogą zostać przeprowadzane czynności śledcze o charakterze „niejawnym” (tajne): podsłuch rozmów, nagrywanie obrazu, przechwytywanie informacji w sieciach teleinformatycznych, podsłuch telefoniczny, kontrola poczty, usunięcie danych z komputera, wejście do mieszkania bez zgody jego właściciela. Uzyskane w wyniku tych czynności informacje, automatycznie stają się dowodami, bez konieczności ich dodatkowego sprawdzenia. Cieszący się autorytetem ekspert Alexander Ginzburg zaznacza, że w ten sposób dochodzi do połączenia procesu karnego i działań operacyjno-rozpoznawczych, co powoduje, że: „proces karny cofa się do odległych czasów inkwizycji”. Tym bardziej, że autorzy nowego KPK w tej kwestii w żaden sposób nie argumentują za przyjęciem ich propozycji i nie powołują się na międzynarodowe doświadczenia. Prawnik Leila Ramazanovna poinformowała Fundację „Otwarty Dialog”, iż normy dotyczące „niejawnego” wejścia do mieszkania bez zgody jego właściciela, „niejawnego” przeszukania i konfiskaty mienia przy braku wyroku skazującego są sprzeczne z postanowieniami Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
- Prokuratura Generalna uzasadnia swoje propozycje koniecznością skrócenia czasu potrzebnego na przeprowadzenie śledztwa. Uwzględniając jednak liczne fakty fałszowania zarzutów i stosowania tortur w trakcie prowadzenia śledztwa dotyczącego wydarzeń w Zhanaozen, takie innowacje w Kodeksie Postępowania Karnego mogą doprowadzić do ograniczenia prawa do obrony oraz sytuacji, w których będzie dochodziło do „wymuszania” zeznań.
Zmiana kwalifikacji wielu wykroczeń administracyjnych na wykroczenia karne
- Nowy Kodeks Karny wprowadza dodatkową kategorię czynów ściganych przez prawo, a mianowicie występki. Zostały do nich zaliczone najpoważniejsze wykroczenia o charakterze administracyjnym, które poprzednio nie były zagrożone karą w postaci pozbawienia wolności. Do ustawodawstwa karnego zostało wprowadzone ponad 200 artykułów, które przewidują karę aresztu na okres do 60 dni. Obrońca praw człowieka Yevgeniy Zhovtis jest przekonany, że niedopuszczalne jest traktowanie pozbawienie wolności jako jednego ze głównych sposobów zapobiegania drobnej przestępczości. Poziom bezpieczeństwa w społeczeństwie nie zwiększa się, gdyż często mury więzienia opuszczają ludzie ogarnięci złością, skłonni do przemocy: „Oznacza to, że nasza polityka karna jest represyjna. …I w efekcie, jak mi się wydaje, coraz bardziej i bardziej zbliżamy się do modelu państwa policyjnego”.
Ostatnie przypadki ścigania przez prawo opozycyjnych polityków i aktywistów obywatelskich, byłych urzędników, zajmujących stanowiska na różnych szczeblach władzy, a także zdelegalizowanie niezależnych mediów i organizacji opozycyjnych, potwierdzają że w Kazachstanie istnieje problem supremacji prawa. Na razie trwa jeszcze społeczna dyskusja dotycząca reformy prawa karnego procesowego w Kazachstanie i wciąż istnieje możliwość zaproponowania poprawek do kodeksów opracowanych przez rząd.
Dlatego apelujemy do międzynarodowych organizacji obrony praw człowieka i rządów państw demokratycznych, aby zwracały się do władz Kazachstanu, akcentując potrzebę dostosowania ustawodawstwa karnego do międzynarodowych umów obowiązujących w dziedzinie praw człowieka. Głównie po to, aby dokonano rewizji artykułów Kodeksu Karnego, wykorzystywanych jako instrument w walce z odmiennymi poglądami, politykami opozycyjnymi i organizacjami.
Zwracamy się do Państwa z prośbą o nadsyłanie listów i propozycji poprawek pod następujące adresy:
- Prezydent Kazachstanu Nursultan Nazarbayev (Kancelaria Prezydenta, Lewy brzeg rzeki Iszym, Astana, kod pocztowy 010000, Kazakhstan, fax +7 7172 72 05 16).
- Prokurator Generalny Askhat Daulbayev (Dom Ministerstw, wejście Nr 2, ul. Orynborg 8, Astana kod pocztowy 010000, Kazakhstan, fax +7 7172 50 25 34).
- Minister Spraw Wewnętrznych Kazachstanu Kalmukhanbet Kasymov (prospekt Tauyelsizdik 1, Astana, kod pocztowy 010000, Kazakhstan, telefon +7 7172 72-20-50, +7 7172 71-52-30).